بررسی مزیت نسبی و ثبات عملکرد صادراتی فراورده‌های جنگلی ایران

فصلنامة علمی - پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران

جلد 21  شمارة 4، صفحة 701-690، (1392)

بررسی مزیت نسبی و ثبات عملکرد صادراتی فراورده­های جنگلی ایران

حمید امیرنژاد¹ و علی‌رضا علی‌پور^2*

1- دانشیار، گروه اقتصاد کشاورزی، دانشکده مهندسی علوم زراعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری

2*- نویسندۀ مسئول، کارشناس ارشد، گروه اقتصاد کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران. پست‌الکترونیک: alipouralireza@yahoo.com

تاریخ دریافت: 25/8/91                                                                تاریخ پذیرش: 18/3/92

چکیده

در این پژوهش، با استفاده از شاخص­های مزیت نسبی به بررسی بازار صادراتی فراورده­های جنگلی ایران برای بازۀ زمانی 2009-1970 پرداخته شد. نتایج کاربرد شاخص­های مزیت نسبی آشکار شده و آشکار شدۀ متقارن نشان داد که کشور ایران در صادرات این فراورده­ها فاقد مزیت نسبی است. همچنین، با بررسی شاخص ثبات عملکرد صادراتی مشخص شد که روند حرکت تجاری کشور در زمینۀ صادرات فراورده­های جنگلی دچار نوسان‌های عدیده همراه با رشد کاهشی و منفی می­باشد. در نهایت، به­منظور افزایش صادرات این فراورده­ها و برخورداری از مزیت نسبی صادراتی، پیشنهاد شد چشم­اندازهای از پیش تعیین شدۀ تجاری مانند شناسایی بازارهای هدف صادراتی این فراورده­ها، مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، به­منظور افزایش صادرات جنگلی از طریق افزایش تولیدات، واگذاری بیش از پیش منابع جنگلی به بهره­بردار­های خصوصی پیشنهاد شد.

واژه ­های کلیدی: فراورده­های جنگلی، مزیت نسبی آشکار شده (RCA)، مزیت نسبی آشکار شدۀ متقارن (RSCA)، شاخص کای­دو ( )، ثبات عملکرد صادراتی

مقدمه

در میان اکوسیستم­های متنوع موجود بر روی خشکی­های زمین، جنگل­ها با میزبانی مجموعه­ای از فرایندهای پیچیدۀ اکولوژیکی، موجب شکل­گیری و جریان مستمر تولیدات و خدماتی می­شوند که به شکلهای مستقیم و غیرمستقیم در حیات اقتصادی و یا معاش انسانی نقش­آفرین هستند. بخشی از این جریان مستمر طی فرایندهای تولیدی و از مسیر مناسبات قراردادی به شکل کالاها و خدمات اقتصادی در میان جوامع انسانی مبادله می­شود. در بسیاری از موارد این خدمات و کالاها، گسترۀ ملی پیدا کرده و به تقویت مناسبات اقتصادی از جهات تأمین معاش و کسب درآمدهای پولی در قلمرو کشورها کمک می‌کنند (Anonymous, 1999b). بیش از 6/1 میلیارد نفر در دنیا به شکل­های مختلف به جنگل برای تأمین معیشتشان وابسته هستند. حدود 60 میلیون نفر از افراد بومی و ساکن در جنگل­ها تمام نیازهای ضروری و اولیۀ خود را به­طور کامل از منابع جنگلی تأمین می­کنند. 350 میلیون نفر در داخل یا مجاورت جنگل­های متراکم زندگی می­کنند که به­طور گسترده برای تأمین معیشت و درآمد به این منابع وابسته هستند (Anonymous, 2001). از سوی دیگر، تجارت خارجی ایران با صادرات تک محصولی و وابستگی شدید اقتصاد آن به درآمدهای ارزی حاصل از صدور نفت شناخته می­شود. ازهمین­رو، از گذشته‌های دور نوسان­های شدید درآمدهای حاصل از صدور نفت خام، افزایش جمعیت کشور و از همه مهم­تر، پایان­پذیر بودن منابع نفتی، سیاست­گذاران و برنامه­ریزان کشور را به این باور رسانده است که توسعۀ صادرات غیر نفتی و رهایی از اقتصاد تک محصولی، ضرورتی اجتناب­ناپذیر می‌باشد. بر همین اساس، در سومین برنامۀ پنج سالۀ توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (83-1379) جهش در صادرات غیرنفتی، محور اصلی توسعۀ پایدار معرفی شد (Biria & JebelAmeli, 2006). براساس آمار و اطلاعات سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، سبد فراورده­های جنگلی (Forest Product) ایران مانند چوب و فراورده­های چوبی، محصولات خوراکی و  دارویی متعدد و نیز مواد اولیۀ مورد نیاز صنایع مختلف، از گذشته‌های دور در زمرۀ اقلام صادراتی کشور محسوب می‌شوند که همه ساله طیف وسیعی از بازارهای تجاری کشورهای گوناگون اروپایی همانند ایتالیا، دانمارک، هلند، انگلستان و نیز کشورهای آسیایی نظیر عراق، امارت متحدۀ عربی و کویت را به خود اختصاص می‌دهند. توسعۀ صادرات این محصولات می­تواند علاوه بر ارزآوری برای کشور و اشتغال­زایی برای افراد ساکن در مناطق جنگلی، بهبود روند حفاطت و احیای منابع جنگلی را نیز به همراه داشته باشد. ازاین­رو، بررسی بازار صادراتی فراورده‌های جنگلی می­تواند به­عنوان ابزاری مفید برای توسعۀ صادرات این محصولات و دستیابی به پیامدهای بسیار مفید و متعدد آن در اختیار سیاست­گذاران قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، بررسی بازار صادراتی فراورده­های جنگلی ایران و تعیین و بررسی جایگاه آن­ در بازارهای تجاری با استفاده از شاخص­های گوناگون مزیت نسبی می­باشد. در رابطه با بازارهای خارجی محصولات مختلف غیرنفتی و ازجمله محصولات مربوط به جنگل، تاکنون پژوهش­های متفاوتی در داخل وخارج کشور انجام شده است.

(Noor Aini et al., 2010)، به مطالعۀ مزیت نسبی صادرات فراورده‌های چوبی کشور مالزی در بازارهای اروپا طی سال‌های 2006-1999 پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد که داشتن منابع فراوان، ارتباطات و فناوری و هزینۀ تولید از مهمترین عوامل اثرگذار بر وجود مزیت نسبی صادراتی این فراورده‌ها برای کشور مالزی در بازار اروپا بوده است. به علاوه، (Gonuguntla, 2007)، بازار صادراتی فراورده‌های تولیدی جنگل‌های نیوزلند در بازۀ زمانی 2005-1996 را بررسی کرد. نتایج این تحقیق نشان داد که مزیت نسبی نیوزیلند در محصولات کم ارزش جنگلی کاهش یافته است اما مزیت نسبی محصولات با ارزش بالا در بخش جنگل افزایش یافته است.

اضافه می‌نماید که(Prestemon & buongiorno, 1997) ، به بررسی مزیت نسبی تجارت بین ایالتی محصولات جنگلی امریکا برای سال‌های 1991-1976 پرداختند. نتایج بررسی آنان نشان داد که خالص صادرات محصولات جنگلی به شدت با شاخص سهم از منابع جنگلی ایالت‌ها به‌طور مثبت وابسته است. همچنین، نتایج این بررسی نشان داد که تنوع میان هر دو نوع چوب‌های نرم و سخت در میان ایالت‌ها نقش بسزایی در تعیین مزیت نسبی تجارت این محصولات دارد. دو نویسنده Bano & Scrimgeour (2012) به بررسی مزیت نسبی و رشد صادرات صنعت کیوی کشور نیوزلند برای بازۀ زمانی 2011-1981 پرداختند. نتایج بررسی آنها حکایت از آن داشت که کشور نیوزلند دارای مزیت نسبی آشکار شدۀ قابل توجهی در این صنعت می­باشد. همچنین، نتایج نشان داد که درآمد شرکای داخلی و بازرگانی، اندازۀ بازار و فصلی بودن، از عوامل تعیین­ کنندۀ صادرات کیوی در این کشور می­باشند. آقایان Azamzadeh Shoraky et al. (2011) به بررسی بازار صادراتی پستۀ ایران با استفاده از شاخص­های مزیت نسبی رقابتی پرداختند. نتایج این بررسی نشان داد که محصول پسته دارای مزیت نسبی صادراتی برای کشور می­باشد. باوجوداین، روند تخصصی شدن در صادرات این محصول نشان می­دهد که کشورهای رقیب در این زمینه به الگوهای صادرات جهانی نزدیک­تر می­باشند. همچنین Serin & Civan (2008) با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکار شده (RCA) و شاخص ترجیحات صادرات (CEP) (Comparative Export Performance) به بررسی مزیت نسبی صنعت گوجه فرنگی، روغن زیتون و صنعت آبمیوه در ترکیه پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که کشور ترکیه به­طور قابل توجهی در صنعت آبمیوه و روغن زیتون دارای مزیت نسبی در بازارهای اروپا می­باشد اما در صنعت گوجه فرنگی دارای عدم مزیت است. آقایانHosseini & Rafiei (2008) در تحقیق خود براساس شاخص مزیت نسبی آشکارشده نشان دادند که کشورهای ایران، ترکیه، آلمان، سوریه، چین و آمریکا در صادرات پسته از مزیت نسبی برخوردارند. علاوه براین،Azizi & Yazdani (2006) به بررسی بازار صادراتی سیب ایران طی سال­های 2002-1975 با تأکید بر اصول و شاخص‌های مزیت نسبی صادرات پرداختند. نتایج این تحقیق نشان‌دهندۀ آن است که محصول سیب دارای مزیت نسبی صادراتی است ولی قدرت رقابت صادراتی آن دارای روند نوسانی و کاهشی بوده است. اضافه می‌نماید که Li & Bender (2002) در پژوهشی مزیت نسبی آشکار شدۀ صادرات صنعتی را برای هفت منطقه جهان محاسبه کردند. نتایج کار آنها نشان داد که کشورهای اروپایی و آسیای شرقی دچار عدم مزیت نسبی شده­اند، در حالی که کشورهای آسیای جنوبی و آمریکای لاتین به مزیت نسبی بالایی دست یافته­اند. به علاوه، (Zhong et al., 2001) مزیت نسبی منطقه­ای تولید غلات را در چین به­طورمستقیم بر حسب میزان تولید و هزینه­های مربوط تعیین کردند. براساس نتایج بدست‌آمدۀ آنها، مزیت نسبی محصولات عمدۀ زراعی تولید شده در مناطق مختلف چین با هم اختلاف معنی­داری دارند. آقایان Salami & Pishbahar (2001) به بررسی مزیت نسبی صادراتی گروهی از محصولات کشاورزی (باغی، زراعی و فراوری شده) در بازۀ زمانی  78-1368 با استفاده از شاخص­های (RCA) و((RSCA پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که ایران در تولید بیشتر محصولات مورد بررسی، دارای مزیت نسبی می­باشد؛ با این­حال، رفتار تولیدکنندگان و صادرکنندگان و سیاست­گذاری­های کشور به گونه­ای بوده است که امکان انجام واکنش­های مناسب و به­موقع در برابر تغییرات ساختار صادراتی جهانی را ناممکن ساخته است.

همانگونه که از مرور بر پژوهش­های پیشین برمی­آید، بررسی مزیت صادراتی محصولات و فراورده­های مختلف همانند محصولات جنگلی در مناطق و کشورهای گوناگون، دارای تفاوت­های عدیده­ای است. بنابراین، بررسی مزیت نسبی صادراتی فراورده­های مختلف نیازمند پژوهش­های موردی می­باشد. با وجود پژوهش­های گوناگون در زمینۀ برررسی تجارت و بازار صادراتی محصولات مختلف، تاکنون، بررسی­ بازار جمیع محصولات جنگلی در داخل کشور مغفول مانده است. ازاین‌رو، در این تحقیق به بررسی بازار صادراتی فراورده­های جنگلی ایران در بازۀ زمانی سال­های 2009-1970 پرداخته شده­است.

مواد و روش‌ها

فراورده­های جنگی شامل مواد مشتق شده از جنگل است که به­منظور استفاده­های تجاری از قبیل چوب و کاغذ و نیز محصولات ویژه­ای مانند گیاهان دارویی، قارچ­ها، میوه­های خوراکی و آجیل و دیگر محصولات طبیعی می­باشد. بر پایۀ تعاریف سازمان جهانی خواروبار، فراورده­های جنگلی در روابط تجاری با نام اختصاری (Forest Product) معرفی می‌شوند. براساس نظریه­های تجارت بین­الملل، برای توسعۀ صادرات در هر کشوری اقداماتی ازجمله شناسایی مزیت­های نسبی، اولویت­بندی صنایع مزیت­دار و سرمایه­گذاری برای توسعۀ صادرات این فعالیت­ها ضروری می­باشد(Mahmoudi & Valibeigy, 2004) . براساس مفهوم مزیت نسبی، اگر کشوری کالایی را نسبت به دیگر کالاها ارزان­تر تولید نماید، این کشور در تولید آن کالا دارای مزیت نسبی می­باشد. اضافه­براین، اگر کشور مزبور در مقایسه با دیگر کشورها، در صادرات آن کالا پذیرای هزینه­های کمتری گردد، در مقایسه با آنها از مزیت نسبی صادراتی برخوردار می­باشد (Anviah Tekieh, 2007). به­منظور بررسی مزیت نسبی صادراتی شاخص­های زیادی وجود دارد که از آنها می­توان به شاخص­های مزیت نسبی آشکار بالاسا (Anonymous, 1965)، مزیت نسبی آشکار متقارن، شاخص میچلی (MI)، شاخص هیلمن (HI)، شاخص سهم در تراز تجاری (CTB) اشاره کرد. در این پژوهش، برای بررسی مزیت نسبی صادرات فراورده­های جنگلی ایران از شاخص­های مزیت نسبی آشکار شده (RCA) و مزیت نسبی آشکار شدۀ متقارن (RSCA) استفاده شده­است. شاخص بالاسا که به شاخص مزیت نسبی آشکار شدهنیز معروف می­باشد، از طریق رابطۀ1 محاسبه می­گردد (Mehrabi Boshrabadi & Poormoghadam, 2012).

(1)                                    

که در آن، : شاخص مزیت نسبی آشکار شدۀ ایران در صادرات فراورده­های جنگلی (کالای K)، : ارزش صادرات کالای K از کشور i (ایران) بر حسب دلار، : ارزش کل صادرات ایران (دلار)، : ارزش صادرات جهانی فراورده­های جنگلی (دلار)، : ارزش کل صادرات جهان (دلار) می­باشد. در رابطۀ1، صورت کسر، درصد سهم یک بخش مفروض در صادرات ملی و مخرج آن، درصد سهم یک بخش مفروض را در صادرات جهان منعکس می­سازد. بنابراین، می­توان گفت که این معیار به بررسی ساختار صادرات ملی در مقابل ساختار صادرات جهان می‌پردازد. مقدار عددی شاخص مزیت نسبی آشکار شده در بازۀ بزرگ­تر از صفر می­باشد و اعداد بزرگتر از یک نشانۀ وجود مزیت نسبی صادراتی و اعداد کوچک­تر از آن نیز به معنای عدم وجود مزیت نسبی صادراتی کالای مربوطه می­باشد. تغییرات این شاخص در طول زمان می­تواند بیانگر تغییر جایگاه مزیت نسبی یک کالا تلقی شود. این تغییر می­تواند به دلایل متعددی مانند کاهش نسبی هزینۀ تولید کالا، تغییر در روند مبادلۀ ارز و یا تغییر در موانع تجاری داخلی یا کشورهای متقاضی کالا باشد (Salami & Pishbahar, 2001). بنابراین، تعیین میزان ثبات یا نوسان این شاخص طی سال­های مورد بررسی با استفاده از ضریب ثبات ضروری می­باشد. با فرض اینکه در کوتاه­مدت، رشد عملکرد صادراتی به­صورت هندسی تغییر می­کند، از رابطۀ2 استفاده شده است (Anonymous, 1999a).

(2)                   

که در آن، t دورۀ مورد نظر، 0 دورۀ مبنا، r درصد رشد متوسط سالانه و T فاصلۀ مورد نظر از سال مبنا می­باشد. اگر از رابطۀ2 لگاریتم طبیعی گرفته شود، رابطۀ2 به­صورت رابطۀ3 تغییر می­یابد (Anonymous, 1999a).

(3)     

با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی(Ordinary Least Squares) ، پس از ساده­سازی، ضرایب مدل خطی فوق به­صورت  قابل برآورد خواهد بود. در این رابطه،  بوده و میزان رشد متوسط (RCA)در طی دوره از رابطۀ4 بدست می­آید (Anonymus, 1999a).

(4)                                 

همچنین، ضریب تعیین مدل خطی  میزان ثبات عملکرد صادراتی را نشان می­دهد. به عبارت دیگر، نزدیک شدن  به سمت عدد یک، دلیل بر ثبات تغییرات عملکرد صادراتی در دورۀ مورد نظر و در مقابل، دور شدن از آن، دلیل بر بی­ثباتی تغییرات عملکرد صادراتی خواهدبود (Fathi, 2002). نامتقارن بودن شاخص مزیت نسبی آشکار شده در رابطۀ1، از نقاط ضعف این شاخص بشمار می­آید؛ بدین معنا که عدم وجود مزیت نسبی یک کالا در بازۀ صفر و یک نشان داده می­شود، درحالی‌که وجود مزیت نسبی در بازۀ یک و بی­نهایت بیان می­گردد (Laursen, 1998). این ضعف شاخص مزیت نسبی آشکار شده توسط شاخص مزیت نسبی آشکار شدۀ متقارن از طریق رابطۀ5 برطرف می­گردد (Mehrabi Boshrabadi & Poormoghadam, 2012):

(5)                                    

دامنۀ تغییرات این شاخص از 1- تا 1+ می­باشد و مقادیر مثبت نشانۀ وجود مزیت نسبی و مقادیر منفی نیز نشانۀ عدم وجود مزیت نسبی صادرات کالای مربوطه می­باشد. یکی دیگر از شاخص­های بررسی مزیت نسبی صادراتی شاخص هیلمن (HI) می­باشد. هیلمن (1980) نشان داد که براساس قیمت­های نسبی پیش از تجارت، برای اینکه کشور i در کالای k مزیت نسبی داشته باشد، شرط لازم و کافی در رابطۀ6 باید برقرار باشد  (Fathi, 1999):

(6)             

در شرایطی که رابطۀ6 برقرار باشد، استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای تشخیص وجود مزیت نسبی مناسب می­باشد. براین­اساس، درصورتی‌که کشور i در صادرات جهانی قدرت انحصاری داشته باشد ( )، مقدار شاخص فوق برابر صفر خواهد شد. همچنین، در صورتی که کشور مورد نظر در تولید و صادرات کالای مذکور به تخصص کامل برسد، مقدار عددی این شاخص کوچک­تر از یک می­باشد (Hillman, 1980). یکی دیگر از شاخص­هایی که در این پژوهش به بررسی و محاسبۀ آن برای فراورده­های جنگلی ایران پرداخته شده است، شاخص کای­دو ( ) می­باشد که به­منظور بررسی تخصصی شدن صادرات کالای مورد نظر توسط کشور i بکار می­رود. این شاخص توسط Archibugi & Pianta (1992) معرفی شده است. مقدار عددی این شاخص نشان‌دهندۀ توان دوم سهم صادرات یک کشور از صادرات جهانی کالای مورد نظر است. این شاخص نشان می­دهد که کشور مورد بررسی نسبت به الگوی جهانی تا چه اندازه تخصص یا مزیت پیدا کرده است. هرچه مقدار شاخص مذکور به عدد صفر نزدیک­تر باشد، نشان­دهندۀ این است که الگوی تجاری (صادرات) کشور مورد نظر نزدیک به الگوی جهانی بوده و کشور در آن کالا تخصص و مزیت پیدا کرده و قدرت رقابتی داشته است. همچنین، با افزایش مقدار این شاخص و فاصله گرفتن آن از عدد صفر، استنباط می­گردد که الگوی تجاری کشور مورد نظر در کالای مربوطه از الگوی جهانی فاصله گرفته است و به عبارتی تخصص و مزیت نسبی خود را از دست داده است (Najafi Alamdarlou & Hasani, 2009). این شاخص از طریق رابطۀ7 بدست می­آید.

(7)              

برای محاسبۀ شاخص فوق، اطلاعات مورد استفاده در محاسبۀ شاخص (RCA) بکار برده شده است.

براساس آمار سازمان خواروبار جهانی، کشورهای کانادا، امریکا، آلمان، فنلاند و سوئد از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان فراورده­های جنگلی می­باشند. همچنین، براساس آمار و اطلاعات سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد، کشورهای ایران، اندونزی و هند با دارا بودن میانگین سالانۀ اراضی جنگلی به‌میزان قریب به 10 میلیون و 200 هزار هکتار در دورۀ مورد بررسی، بیشترین شباهت را از نظر پوشش جنگلی دارند. لذا، در این مطالعه به‌منظور ارتقای کیفیت نتایج بدست آمده، شاخص‌های تجاری مورد نظر برای کشور ایران با کشورهای مذکور مورد مقایسه قرار گرفته است. برای انجام این پژوهش از آمار و داده­های سالانۀ 2009- 1970 سازمان خواروبار ملل متحد و نیز بانک جهانی استفاده شده است. همچنین، برای محاسبۀ شاخص‌ها از بسته‌های نرم‌افزاری  Excel و Eviews استفاده شده است.

نتایج

به‌منظور انجام تحلیل‌های مناسب‌تر در رابطه با روند زمانی صادراتی فراورده‌های جنگلی ایران، تغییرات میانگین ارزش صادرات  فراورده­های جنگلی ایران و کشورهای مذکور در بازه‌های زمانی 1982- 1970، 1995- 1983 و 2009- 1996 در جدول1 آمده است. جدول1 نشان می‌دهد که فاصلۀ ایران با کشورهای عمدۀ صادرکننده در صادرات فراورده­های جنگلی از نظر ارزش صادراتی بسیار زیاد می­باشد. همچنین، نتایج این جدول نشان می‌دهد که کشورهای هند و اندونزی که گسترۀ جنگلی مشابهی با ایران دارند نیز دارای تفاوت قابل ملاحظه‌ای از حیث ارزش صادرات محصولات جنگلی در مقایسه با ایران هستند.

جدول1- تغییرات ارزش صادرات فراورده­های جنگلی ایران، هند، اندونزی و پنج کشور عمدۀ صادرکننده (میلیون دلار)

به­منظور بررسی قابلیت استفاده از شاخص­های شناسایی مزیت نسبی صادراتی شاخص هیلمن (HI) برای ایران و کشورهای عمدۀ صادرکننده و نیز هند و اندونزی محاسبه شد که جزئیات آن در جدول2 ذکر شده­است.

جدول2- تغییرات میانگین شاخص هیلمن (HI) برای ایران، هند، اندونزی و پنج کشور عمدۀ صادرکننده

با توجه به مقدار محاسبه شده شاخص هیلمن در جدول2 مشخص می­گردد که استفاده از شاخص­های محاسبۀ مزیت نسبی برای بررسی وضعیت صادراتی فراورده­های مذکور برای ایران و دیگر کشورها بلامانع است.

جدول3- مزیت نسبی صادرات فراورده‌های جنگلی در ایران، هند، اندونزی و پنج کشور عمدۀ صادرکننده

با توجه به نتایج جدول3 ملاحظه می­گردد که میانگین مقدار عددی شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای ایران با فاصلۀ بسیار محسوسی از عدد یک کمتر می­باشد که نشان از عدم مزیت نسبی ایران در صادرات فراورده­های مذکور در طول دوره دارد. همچنین، با توجه به نتایج جدول3 ملاحظه می­گردد که در بین 5 کشور عمدۀ صادرکنندۀ این فراورده­ها، تنها 3 کشور فنلاند، کانادا و سوئد در هر سه بازه از مزیت نسبی برخوردار می­باشند و کشورهای امریکا و آلمان با وجود حجم بالای صادرات این فراورده­ها، از مزیت نسبی صادراتی برخوردار نمی­باشند. همچنین، با توجه به نتایج جدول3 مشاهده می‌شود که کشور اندونزی که اراضی جنگلی نزدیک به ایران دارد توانسته است از مزیت نسبی صادرات فراورده‌های جنگلی در طی دوره برخوردار شود. کشور هند نیز با وجود عدم دارا بودن مزیت نسبی صادراتی فراورده‌ها، شرایط نسبتاً بهتری در مقایسه با ایران دارد. علاوه­براین، در جدول3، نتایج محاسبۀ (RSCA) نیز ذکر شده است که مقادیر این شاخص برآوردهای مربوط به شاخص مزیت نسبی آشکار شده را تأیید می­نماید. نتایج جدول3، لزوم برنامه­ریزی انسجام­یافته و گسترده­تر در زمینۀ افزایش صادرات فراورده­های جنگلی کشور را گوشزد می‌نماید. با توجه به نتایج محاسبۀ شاخص (RSCA)برای ایران مشاهده می‌شود که در حال حاضر کشور ایران توان رقابت با سایر کشورهای صادرکنندۀ این فراورده‌ها را ندارد. شاخص‌های (RCA)و(RSCA) همچنین بیانگر تغییرات در بهره­وری در تجارت کشورها می­باشند که تغییرات مثبت و منفی این شاخص­ها به ترتیب بیانگر افزایش و کاهش بهره­وری تجارت می­باشد و این تغییرات در غالب میزان رشد این شاخص­ها نمود پیدا می­کند (Azamzadeh Shoraky et al., 2011). همچنین، آنگونه که از مشاهدۀ جدول4 استنباط می­گردد، مقادیر مربوط به شاخص کای­دو ( ) برای ایران و به­ویژه کشورهای بزرگ صادرکننده، هند و اندونزی تقریباً نزدیک به صفر می­باشد که این مطلب با توجه به روابط موجود به این معنا می­باشد که فراورده­های جنگلی در میزان صادرات جهانی نیز سهم قابل توجهی ندارد. بررسی آمارهای سازمان خواروبار جهانی بانک جهانی نیز نشان می‌دهد که در دورۀ مورد بررسی، سهم این فراورده­ها از کل صادرات محصولات تجاری جهان از لحاظ ارزش تنها در حدود 2 درصد بوده است. همچنین، میانگین میزان این سهم برای کشورهای فنلاند، کانادا و سوئد که از مزیت نسبی صادراتی فراورده­های فوق برخوردار می­باشند، به­ترتیب عبارت است از  30، 11 و 12 درصد که نسبت به دیگر کشورها بسیار بزرگتر می­باشد. بنابراین، الگوی جهانی تجارت این فراورده­ها برای کشورهای با مزیت نسبی مناسب مانند فنلاند، سوئد و کانادا و همچنین برای کشورهای بدون مزیت نسبی، بدلیل پایین بودن سهم تجاری صادراتی مشابه به هم می­باشد. باوجوداین­، میزان شاخص فوق برای کشورهای عمدۀ صادرکننده­ نسبت به ایران بسیار کوچکتر می‌باشد که این موضوع نشانۀ فاصلۀ تخصص تجاری ایران با این کشورها در این زمینه است. همچنین، الگوی تخصصی شدن صادرات برای ایران و کشورهای مشابه جنگلی نزدیکتر به نظر می‌رسد.

جدول4- بررسی رشد و تخصصی شدن صادرات فراورده‌های جنگلی در ایران، هند، اندونزی و پنج کشور عمدۀ صادرکننده

شاخص دیگری که در جدول4 قابل مشاهده می­باشد، میزان رشد سالانۀ شاخص (RCA) برای نشان دادن مسیر حرکت کشورها در مسیر دستیابی به مزیت نسبی است. میزان این شاخص برای ایران در کل دوره برابر با 73/2- می­باشد که به این معناست که شاخص مزیت نسبی آشکار شده، هرساله با میزان رشد 73/2- درصدی به حرکت خود ادامه می­دهد. در مقایسه با ایران، کشور اندونزی دارای رشد مثبت برای شاخص فوق می‌باشد. با وجوداین، کشور هند شرایط نزدیکتری به ایران دارد. بررسی جدول فوق نشان می‌دهد که میزان رشد شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای عمدۀ کشورهای صادرکننده نیز نزدیک به صفر و یا منفی می‌باشد. همچنین، شاخص ثبات عملکرد صادراتی ( ) در طی دوره برای ایران بسیار ناچیز و در حدود 2 تا 3 درصد می­باشد که نشان از نوسان­های فراوان عملکرد بخش تجاری کشور می­باشد. میزان این شاخص برای دیگر کشورها به‌ویژه کشورهای دارای مزیت نسبی صادراتی، تفاوت چشمگیری با ایران دارد که نشانۀ برنامه­ریزی منسجم­تر، با روند مشخص و فراز و فرودهای اندک در بخش تجاری این کشورهاست.

بحث

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که کشور ایران در صادرات فراورده­های جنگلی به هیچ­وجه دارای مزیت نسبی نمی­باشد. از علل وقوع این اتفاق باید به اندک بودن سهم فراورده­های جنگلی در صادرات ملی اشاره کرد که این سهم برای ایران در مقایسه با کشورهای دارای مزیت نسبی در صادرات این فراورده­ها بسیار کوچک می­باشد. براساس آمار سازمان خواروبار جهانی و اطلاعات و آمار بانک جهانی، به‌طور میانگین، در دورۀ مورد بررسی سهم این فراورده­ها از صادرات ملی ایران بسیار ناچیز و در حدود 02/0 درصد می‌باشد. از دلایل این امر می­توان به روند رو به افول تولیدات جنگلی با افزایش تخریب منابع و کاهش گسترۀ اراضی جنگلی و کم­توجهی به حفظ و صیانت از آنها بدلایل گوناگون مانند سیاست­های توسعه­ای ناسازگار با محیط‌زیست در طی این سال­ها اشاره کرد. براساس آمار سازمان فائو، در طی دورۀ مورد بررسی در این مطالعه، به‌طور متوسط در هر سال به‌میزان 12/0 درصد از گسترۀ اراضی جنگلی کشور کاسته شده‌است که از تبعات قابل انتظار آن کاهش سطح تولیدات فراورده‌های جنگلی است. با توجه به آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، تولید انواع فراورده‌های جنگلی ایران در طی دوره و به‌ویژه در سالیان اخیر با کاهش روبرو بوده است؛ به‌طور مثال، در فاصلۀ سال‌های 89-1385 تولید چوب‌های الواری، هیزم و گرده‌بینه به‌ترتیب به میزان 43 درصد، 15 درصد و 7 درصد کاهش یافته است. بررسی سطح تولید سایر فراورده‌های جنگلی نیز شاهد این مدعاست. همچنین، در میان 56 کشور دارای جنگل، ایران رتبۀ 45 را به خود اختصاص داده است و در حال حاضر سهم هر ایرانی از جنگل حدود 2/0 هکتار می‌باشد. بدیهی است این رقم با توجه به سرانۀ جهانی جنگل با 8/0 هکتار نشانگر فقر و کمبود شدید کشور در سرانه جنگل بشمار می‌رود. به نظر می‌رسد که یکی از عوامل وقوع این پدیده عدم وجود حقوق مالکیت و صیانت از اراضی و نواحی جنگلی است. در این ارتباط، به عقیدۀ Amirnejad (2012) وقتی فردی یک کالا یا یک دارایی خاصی را خریداری می‌نماید همراه با خرید آن دارایی، برخی مسئولیت‌ها و حقوق مالکیت مشخص برای او ایجاد می شود که دارای ویژگی‌های انحصاری بودن، قابلیت واگذاری، قابلیت تضمین و اجرا و امثال آن‌ها بوده که منجر به حفاظت و صیانت بیشتر از آن کالا می‌شود. این ویژگی‌ها همگی مربوط به یک کالا یا یک دارایی خصوصی می‌باشد و در مورد کالاهای عمومی هیچ انگیزه‌ای برای یک فرد در خصوص حفظ و نگهداری آنها با توجه به ویژگی‌هایی که این کالاها و خدمات دارند، وجود ندارد. ازاین­رو، یکی از راه­های مقابله با تخریب منابع جنگلی و افزایش تولید و صادرات این فراورده­ها، واگذاری منابع به بهره­برداری­های خصوصی و تعیین حقوق مالکیت و ایجاد انگیزه برای احیای منابع جنگلی است که با توسعۀ زیرساخت­های لازم، می­توان به بهبود وضع فعلی منابع جنگلی و صادرات فراورده­های آن مساعدت نمود. همچنین، نتایج مربوط به بررسی روند شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای ایران نشان داد که مقادیر این شاخص علاوه بر ناچیز و اندک بودن، در طی دورۀ مورد بررسی از نوسان­های بسیار زیاد برخوردار می­باشد. این مطلب به معنای آن است که نه­تنها کشور در صادرات فراورده­های فوق دچار عدم مزیت است، بلکه حرکت رژیم تجاری کشور در این زمینه به سمت افول و بر خلاف اهداف تجارت خارجی کشور می­باشد. در این ارتباط، براساس آمار فائو، صادرات این فراورده­ها برای ایران در طی دوره، در بعضی از سال­ها بسیار اندک و در حدود صفر و در بعضی سال­های دیگر با تفاوت بسیار زیاد افزایش یافته است. مقدار عددی محاسبه شده شاخص ثبات عملکرد صادراتی ( ) در این مطالعه مؤید این مطلب است. اهمیت این موضوع در پژوهش­های انجام شدۀ دیگر نیز مورد بررسی قرار گرفته است. وجود نوسان­های بسیار در مقدار شاخص عددی مزیت نسبی آشکار شده،­ همانگونه که (Ashrafi et al., 2007) و (Mehrabi Boshrabadi & Poormoghadam, 2012) نیز بدان اشاره می­نمایند، نشان می­دهد که راهبرد توسعۀ صادرات در کشور همراه با برنامه­های حساب شده نیست، بلکه بیشتر به­صورت مقطعی و موردی به اجرا درمی­آید. یکی از راه­های کسب اطمینان شرکای تجاری در سطح بازارهای جهانی ثبات رویۀ صادراتی می­باشد که این امر در کشورهای بزرگ صادرکننده و دارای مزیت تا حدود بسیاری قابل مشاهده است. ازاین­رو، به نظر می­رسد که کاهش انحرافات از مسیر حرکت تجاری کشور در این زمینه و دیگر زمینه­های موجود و کسب ثبات رویه، نیازمند برنامه­ریزی­های گسترده­تر و دارای چشم‌انداز تجاری از پیش تعیین شده می­باشد. بر این اساس، در ادبیات اقتصادی بررسی تجارت و بازرگانی محصولات مختلف، مفهومی به نام بازارهای هدف مطرح می­باشد. هدف صادرکنندگان از عرضۀ کالاها به بازارهای مصرفی خارجی، کسب سود و درآمد مستمر همزمان با رضایت مشتریان در طول زمان است. در بازارهای رقابتی جهانی، برندگان کسانی هستند که بتوانند به­خوبی ویژگی­ها و انتظارات مصرف­کنندگان را شناسایی و با یک برنامۀ راهبردی در تمامی حوزه­ها نظیر تولید و بازاریابی کالاهای مورد نیاز آنها را عرضه کنند(Valybeigi, 2006) . در این پژوهش، محاسبۀ میزان رشد متوسط سالانۀ شاخص مزیت نسبی آشکار شده نیز نشان داد که روند حرکت تجاری ایران در زمینۀ صادرات فراورده­های جنگلی علاوه بر عدم ثبات، دچار سمت و سوی نزولی و کاهشی است. در این مطالعه، همچنین، نتایج مقایسۀ کشور اندونزی با ایران نشان داد که به‌رغم وجود شرایط جنگلی مشابه بین دو کشور، کشور اندونزی تقریباً در تمامی شاخص‌های مورد استفاده و درنتیجه صادرات فراورده‌های جنگلی دارای برتری‌های قابل توجهی نسبت به ایران است. علاوه‌براین، کشور هند در عین حالی که همانند ایران و بر خلاف اندونزی دارای عدم مزیت نسبی صادراتی برای فراورده‌های فوق می‌باشد، نسبت به ایران در صادرات و کسب بازارهای جهانی این محصولات برتری‌های نسبی دارد. با توجه به رشد ناچیز و یا منفی شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای کشورهای مورد مقایسه با ایران و با توجه به تعریف اجزای تشکیل‌دهندۀ این شاخص و با توجه رابطۀ تعادل تجاری (Trade Equilibrium Equation) که به گفتۀ (Hansen et al., 2011) مبین برابری مجموع حجم صادرات جهانی با مجموع حجم واردات جهانی محصولات مختلف می‌باشد، می‌توان نتیجه گرفت که با کاهش سهم صادراتی یک کشور از یک محصول و یا مجموعه‌ای از محصولات که خود را در کاهش شاخص مزیت نسبی نشان می‌دهد، امکان افزایش سهم صادراتی سایرین وجود خواهد داشت. فراورده‌های جنگلی طیف وسیعی از محصولات این حوزه را دربر می‌گیرد که با احیای جنگل‌ها و افزایش اراضی جنگلی و سطح تولیدات فراورده‌ها در شرایط افول تجاری و یا رشد ناچیز و از دست دادن مزیت نسبی صادرات سایر کشورها امکان رشد و کسب مزیت نسبی صادراتی این فراورده‌ها برای ایران وجود خواهد داشت که این مورد باید به‌عنوان یک فرصت برای ایران در نظر گرفته شود. توسعۀ صادرات فراورده­های جنگلی علاوه بر کمک کردن به ارزآوری بیشتر برای کشور از منابع صادراتی غیرنفتی مزایای عمدۀ بی­شمار دیگری ازجمله اشتغال­زایی بیشتر در مناطق جنگلی، بهبود حیات طبیعی از طریق توسعۀ جنگل­ها و کاهش تخریب منابع جنگلی از سوی بهره­برداران و صیانت بیشتر آنها را به همراه خواهد داشت. ازاین­رو، به­منظور افزایش صادرات فراورده­های جنگلی ایران پیشنهاد می­گردد:

- طراحی چشم­اندازهای از پیش تعیین­شدۀ صادراتی برای فراورده­های جنگلی با شناسایی بازارهای هدف صادراتی و برنامه­ریزی برای ایجاد ثبات و ایفای نقش بیشتر در تجارت جهانی فراورده­ها انجام شود.

- واگذاری بیش از پیش اراضی جنگلی به بهره­برداریهای با مالکیت خصوصی به­منظور احیا، تولید و صادرات بیشتر فراورده­های موجود در منابع جنگلی صورت بگیرد.

منابع مورد استفاده

References

- Amirnejad, H., 2012. Natural Resources Economics. Avaye Masih Press, 372 p.

- Anonymous, 1965. Bela Balassa, “Trade Liberalization and Revealed Comparative Advantage”. School of Economic and Social studying, 33: 99-123.

- Anonymous, 1999a. World Development Indicators. World Bank, 371 p.

- Anonymous, 1999b. Forestry Projects: the economic impact assessment. FAO (Food and Agricultural Organization of the United Nations) translation by Saied, A., Tehran University Press, 265 p.

- Anonymous, 2001. A revised Forest Strategy for the World Bank Group. World Bank, Washington D.C. World Commission on Environment and Development (WCED), 1987, our common future, Oxford: Oxford University Press.

- Anviah Tekieh, L., 2007. Comparing the comparative advantages of apple exports by major exporting countries of this product. Agricultural Economics and Development, 15(58): 177-203.

- Archibugi, D. & Pianta, M., 1992. The Technological Specialization of Advanced Countries: A Report to the EEC on International Science & Technology Activities, Dodrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers & The Commission of the European Communities, 164 p.

- Ashrafi, M., Karbassi, A., and Sadralashrafy, M., 2007. Comparative advantage in the production and export of Raisins. Agricultural Economics and Development, 58: 40-59.

- Azamzadeh Shoraky, M., Mahmoudgordy, R., Khalilian, S. and Mortazavi, S., 2011. Survey of Iran’s Pistachio export markets. Agricultural Economics Research, 3(3): 101-116.

- Azizi, J. and Yazdani, S., 2006. Determination of comparative advantage of Iran’s major horticultural products. Agricultural Economics and Development, 12(46): 41-73.

- Bano, S. and Scrimgeour, F., 2012. The export growth and revealed comparative advantage of the New Zealand Kiwifruit Industry. International Business Research, 5(2): 73-82.

- Biria, S. and Jebel Ameli, F., 2006. Factors affecting the export of Pistachio, Saffron, Palm in the Non-Oil basket of Iran’s goods exports (1991-2001), Agricultural Economics and Development, 14(54): 85-101.

- Fathi, Y., 1999. Cash on calculation methods of revealed comparative advantage (RCA) index and introducing Hillman Index. Institute of Business Studies and Research, A Research Report, No. 9.

- Fathi, Y., 2002. Identification of comparative advantages and prioritization of target markets for the export of Stones. Journal of Business, 6(22): 57-90.

- Gonuguntla, S., 2007. An analysis of comparative advantage, Journal of  New Zealand  Forestry, February, 1-7.  

- Hansen, J., Tuan, F. and Somwaru, A., 2011. Assessing the impact of climate change on china's grain sector and international trade. Selected paper prepared for the Agricultural and Applied Economics Association Conference, Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.: 9.

- Hillman, A.L., 1980. Observations the relation between Revealed comparative advantage and competitive advantage as indicated by pre-trade relative prices. Weltwirtschaftliches archive, 116: 315- 321.

- Hosseini, S. and Rafie, H., 2008. Surveying comparative advantage of manufacturing and export of Iran’s Pistachio. Agricultural Economics and Development, 22(2): 45-57.

- Laursen, K., 1998. Revealed comparative advantage and the alternative as measures of International Specialization Department of Industrial Economic and Strategy, DRUID, Working Paper,
19: 30-98.

- Li, K.W. and Bender, S., 2002. The gain and loss of comparative advantage in manufactured exports among regions. Center Discuss Paper, NO, 853, 30 p.

- Mahmoudi, A. and Valibeygi, H., 2004. Analysis of comparative advantages and prioritizing target markets for the export of Iran’s dairy products. Abstract of lectures and selected papers of the 9^th Conference on Developing the Non-Oil Exports of the country, the Chamber of Commerce, Industries and Mines of Tabriz: 159-194.

- Mehrabi Boshrabady, H. and Poormoghadam, A., 2012. Factors affecting the comparative advantage in the export of Iran’s Raisins. Agricultural Economics Research, 4(1): 161-177.

- Najafi Alamdarlou, H. and Hasani, Y., 2009. Surveying the comparative advantage in production and exports and identifying target markets of Cumin. Agricultural Economics Research, 1(3): 101-122.

- Noor Aini, Z., Roda, J.M. and Fauzi, A.P., 2010. Comparative advantage of Malaysian wood products in the European market. Paper presented at National Postgraduate Seminar (NAPAS- 6-7 July 2010), University of Technology MARA, Grand Blue Wave Hotel Shah Alam, Kuala Lumpur Malaysia, 15 p.

- Prestemon, J.P. and Buongiorno, J., 1997. Comparative Advantage in U.S. Interstate Forest Products Trade. Journal of Forest Economics, 3(3): 207-228.

- Salami, H. and Pishbahar, A., 2001. Changes of the patterns of comparative advantage in agricultural products in Iran: an applied analysis using Revealed Comparative Advantage Indexes. Agricultural Economics and Development, 9(64): 67-99.

- Serin, V. and Civan, A., 2008. Revealed Comparative Advantage and Competitiveness: A Case Study for Turkey towards the EU. Journal of Economic and Social Research, 10(2):24-41.

- Valybeigi, H., 2006. Prioritizing the export target markets and barriers of participation in them, the case study: selection of export Food products. Journal of Business, 41: 53-89.

- Zhong, F., Xu, Z. and Fu, L., 2001. Regional comparative advantage in Chinas main grain crops. Available from: http://www.Adelaide,Edu.Au/cies/Cerc/gmp1,pdf. http://www.fao.org http://www.worldbank.org