بررسی سازگاری کلن‌های صنوبر تاج‌باز در استان مرکزی

فصلنامة علمی - پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران

جلد 21  شمارة 2، صفحة 267-256، (1392)

بررسی سازگاری کلن‌های صنوبر تاج‌باز در استان مرکزی

غلامرضا گودرزی^1*، علیرضا مدیر رحمتی² و فاطمه احمدلو³

^1*- نویسنده مسئول، مربی پژوهش، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی، اراک. پست‌الکترونیک: goodarzi44@yahoo.com

²- دانشیار پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران

³- دانشجوی دکتری، گروه جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریائی، دانشگاه تربیت مدرس، نور

تاریخ دریافت: 10/5/91                                                                تاریخ پذیرش: 4/11/91

چکیده

تحقیق حاضر با هدف انتخاب و معرفی کلن­های پُر محصول و سازگار صنوبر در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی مرحوم مهندس یونسی (خسبیجان- اراک) در سال 1376 اجرا شده است. به همین منظور تعداد 14 کلن صنوبر تاج باز از گونه­های Populus deltoides، Populus alba، Populus euramericana و Populus nigra که در خزانه سلکسیون برتری خود را نشان داده بودند در طرح سازگاری برای یک دوره هشت ساله در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در فواصل کاشت 4  x4 متر برای آزمایش سازگاری بررسی شدند. در پایان هر فصل رویش، مشخصه‌های قطر برابر سینه، ارتفاع کل، موجودی حجمی، میانگین رویش قطری و ارتفاعی و حجمی، مقاومت به آفات، کیفیت تنه و کیفیت تاج اندازه­گیری گردید. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که مشخصه­های مورد بررسی بجز رویش قطری و ارتفاعی، اختلاف آماری معنی­داری را نشان دادند. نتایج مقایسه میانگین­ها نشان داد که کلن P.e.vernirubensisبیشترین مقدار قطر برابر سینه، ارتفاع، موجودی حجمی و رویش حجمی را داشته است. به‌طوری‌که بیشترین مقدارمقاومت به آفات درکلن­هایP.e.vernirubensisوP.a.45.77، درصد کیفیت تنه در P.a.45.77و کیفیت تاج در P.e.triploمشاهده ­شد. البته کمترین ارتفاع، موجودی حجمی، میانگین رویش حجمی، مقاومت به آفات، درصد کیفیت تنه و درصد کیفیت تاج در P.n.72.8 وجود داشت. کلن­هایP.e.vernirubensis، P.d.69.55، P.e.214، P.e.455 وP.e.triplo به‌ترتیب با 5/19، 5/18، 23/18، 13/17 و 46/16 مترمکعب در هکتار و در سال به­عنوان کلن­های سازگار صنوبر با تولید زیاد چوب و کلن­های P.n.72.6، P.n.72.10، P.d.missouriensis، P.d.73.51وP.n.72.8به­عنوان ارقام ناموفق­ صنوبر معرفی شدند.

واژه‌های کلیدی: قطر برابر سینه، ارتفاع کل، کیفیت تنه و تاج، مقاومت به آفات، رویش حجمی

مقدمه

جنس صنوبر (Populus) متعلق به تیره سالیکاسه (Salicaceae) دارای شش بخش و بیش از 30 گونه است (Eckenwalder, 1996). سهولت دو رگ­گیری میان گونه‌ها در تحقیقات به­نژادی صنوبر به تولید ارقام و کولتیوارهای زیادی منجر شده است که مبنایی را برای بررسی­های سازگاری ارقام، بررسی تنوع و در نهایت گزینش ارقام برای مناطق مورد نظر فراهم می­آورد. از طرفی صنوبرها به دلیل رشد سریع، امکان کشت انبوه، رویش بالای سالیانه و کوتاه بودن دوره بهره برداری در نقاط مختلف ایران کشت می­شوند. تحقیقات صنوبر در استان مرکزی نیز همسو با سایر استانها از سال 1372 با طرح جمع‌آوری و بررسی گونه­ها و ارقام بومی و غیر بومی آغاز شد. در این طرح تعداد 52 کلن صنوبر بومی و غیر بومی طی چهار سال در خزانه­های آزمایشی مورد بررسی قرار گرفتند، از این تعداد 14 کلن تاج باز و 21 کلن تاج بسته برای بررسی سازگاری و ایجاد پوپولتوم مقایسه­ای انتخاب شدند (Goodarzi, 1999). در این راستا تحقیقاتی نیز توسط دیگر محققان انجام شده است، مانند (Hemati & Modirrahmati (2002 در اراضی صنایع کاغذ غرب استان کرمانشاه که بیشترین میزان تولید چوب سالیانه را در کلن­ P. e. 214 با 27 مترمکعب در هکتار و (Ghasemi & Modirramahti (2004 در مرکز تحقیقات البرز کرج بیشترین میزان تولید چوب سالیانه را در کلن­ P. e. vernirubensisبا 4/27 مترمکعب در هکتار بدست آوردند. از 20 کلن بررسی شده در ایستگاه صفرابسته گیلان بیشترین تولید سالیانه را کلنP. d. 72/51  با 54/17 مترمکعب، بیشترین متوسط رویش حجمی را P. d. 63/51  با 46/23 مترمکعب در هکتار، بیشترین رشد قطری را P. d. 63/51  و P. e. triplo به‌ترتیب با 9/20 و 8/19 سانتی­متر دارا  بوده­اند(Karimi & Rahmani, 2004).در دو ایستگاه مهرگان و اسلام‌آباد غرب کرمانشاه با بررسی 18 کلن صنوبر تاج باز در طی 7 سال، کلن‌های P.e.488، P.e.214، P.e.92/40، P.e.455، P.d.77/51و P.e.561/41 با قطر برابر سینه 3/22 تا 7/26 سانتی­متر، ارتفاع 2/18 تا 20 متر و تولید سالیانه 27 تا 39 مترمکعب در هکتار برای کشت انبوه در استان معرفی شدند (Noori et al., 2006). Yousefi & Modirrahmati (2007) در آزمایشی با تعداد 10 کلن صنوبر تاج باز در اراضی حاشیه رودخانه قشلاق سنندج و در پایان سال پنجم سه رقم P.d.63/2، P. e. 561/41و P. d. 63/1 به‌ترتیب با میانگین رویش حجمی سالیانه برابر 18/25، 38/19 و 06/19 مترمکعب در هکتار و با قطر تاج حدود 9/3-68/3 متر و با وضعیت شادابی عمومی خوب تا عالی، میزان آلودگی به آفات بسیار کم و تنه به­طور عمده صاف و بدون شاخه به­عنوان کلن­هایی با سازگاری برتر معرفی شدند. در بررسی 8 ساله در ایستگاه تحقیقات صنوبر و درختان سریع‌الرشد بلداجی چهار محال و بختیاری کلن‌های P. e. 154، P. e. costanzo، P. e. I.214، P. e. vernirubensisو P. e. 262 به‌ترتیب با رویش حجمی 12/13، 83/12، 54/12، 11/12 و 65/11 مترمکعب در هکتار و در سال به­عنوان کلن­های سازگار معرفی شدند (Talebi et al., 2011). در آزمایش سازگاری ارقام مختلف صنوبر در استرالیا رویش متوسط حجمی در کلن­های P.d.65.31،  P.e.488در فاصله کاشت 5/4*5/4 متر و پس از 8 سال به‌ترتیب 96/43 و 98/37 مترمکعب در هکتار در سال به­دست آمد (Pryor & Willing, 1983).et al. (1999)  Fang در بررسی رشد 3 کلن P. deltoides 1-69، P. euramericana 1-72 و P. d. NL-80351 در مزرعه تحقیقاتی چین (Baoying کشور چین) بعد از 6 سال نتیجه گرفتند که قطر برابر سینه در P. d. NL-80351، P. d. 1-69 و P. e. 1-72 به‌ترتیب برابر با 18، 4/17 و 17 سانتی­متر و ارتفاع در P. d. 1-69، P. d. NL-80351و P. e. 1-72 به‌ترتیب برابر با 08/18، 05/18 و 6/16 متر است و میانگین رشد قطری و ارتفاعی P. d. 1-69 و P. d. NL-80351 به‌ترتیب 1/4 و 9 درصد نسبت به P. e. 1-72 بیشتر است.Swamy et al. (2006) در بررسی رشد 5 کلن P. deltoides در مزرعه تحقیقاتی جنگلداری دانشگاه گاندی هند نتیجه گرفتند که بیشترین قطر برابر سینه و ارتفاع در P. d. 65/27 و کمترین آن در P. d. S7Cl است و میانگین رویش قطری و ارتفاعی سالیانه به‌ترتیب 6/1 و 3/1 برابر بیشتر در P.d. 65/27 نسبت به P. d. S7Cl است.

بررسی سازگاری و میزان تولید چوب ارقام مختلف صنوبر، گامی مؤثر برای توسعه سطح صنوبرکاری­ها و تولید هر چه بیشتر چوب خواهد گردید. در استان مرکزی با دارا بودن بیش از 4500 هکتار صنوبرکاری متمرکز و حائز رتبه هفتم در کشور (Moshiri Vaziri & Makhdomi, 1992)، می­توان اقدامات اساسی در این زمینه انجام داد. تحقیق حاضر با هدف معرفی ارقام پُر محصول، مقاوم به آفات و با کیفیت در شرایط اقلیمی و آب و هوایی استان مرکزی برای افزایش تولید در واحد سطح، تأمین نیازهای صنایع چوب و افزایش درآمد روستائیان انجام شد.

مواد و روش­ها

- موقعیت‌ جغرافیایی‌ منطقه‌ مورد پژوهش

تحقیق حاضر در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی مرحوم مهندس یونسی (خسبیجان اراک) واقع در50 کیلومتری غرب شهرستان اراک و در مجاورت رودخانه قره­چای به­عنوان قطب صنوبرکاری انجام شده است. ایستگاه خسبیجان با میانگین بارندگی سالیانه ٣٥٠ میلی­متر، درجه حرارت ٢/١٣ درجه سانتی­گراد، اقلیم استپی سرد (بر­اساس طبقه­بندی گوسن) و ارتفاع ١٧٥٠ تا ٢٦٥٠ متر از سطح دریا در موقعیت‌ جغرافیایی‌ 49 درجه‌ و 21 دقیقه‌ تا 49 درجه‌ و 24 دقیقه‌ طول‌ شرقی‌ و 34 درجه‌ و 8 دقیقه‌ تا 34 درجه‌ و 10 دقیقه‌ عرض‌ شمالی‌ واقع شده است. خاک منطقه به­نسبت عمیق (بیشتر از ١٠٠ سانتی­متر) به رنگ قهوه­ای با بافت متوسط و اسیدیته آن بین ٧/٧ تا ٨ است (Anonymous, 2002). در تحقیق حاضر تعداد 14 کلن صنوبر تاج باز پس از بررسی­های اولیه در خزانه سلکسیون، انتخاب شد (جدول1).

روش پژوهش

از کلن­های مورد نظر به تعداد کافی نهال تولید و در قطعه زمینی به مساحت 7/1 هکتار در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار و به فواصل ٤*٤ متر در اسفند ١٣٧٦ در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی مهندس یونسی کشت شدند. از هر کلن تعداد ٧٥ اصله نهال یکساله (ساقه یکساله- ریشه یکساله) و در هر تکرار تعداد ٢٥ اصله نهال به­صورت گروهی ٥*٥ (مربع‌شکل) کاشته شد، به­منظور حذف اثرهای حاشیه­ای آماربرداری­ها فقط از ٩ اصله نهال میانی انجام و بقیه به­عنوان حاشیه در نظر گرفته شدند. طی یک دوره هشت ساله عملیات نگهداری شامل آبیاری هفتگی، مبارزه با علفهای هرز از طریق مکانیکی، شخم زدن و وجین دستی به دفعات مورد نیاز و هرس نیز از سال سوم تا هفتم هر سال به میزان ١ تا ٥/١ متر (در مجموع ٥ سال تا ارتفاع ٥/٧ متر از سطح زمین) انجام شد.

هر ساله در پایان فصل رویش، قطر درختان در محل ارتفاع برابر سینه (٣٠/١ متر از سطح زمین که قبلاً اندازه‌گیری و رنگ‌آمیزی شده بود) با کولیس و نوار قطرسنج تا دقت میلی­متر و ارتفاع درختان با سونتو تا دقت سانتی­متر اندازه­گیری گردید. حجم درخت سرپا تولیدی بوسیله رابطه1 و حجم در هر هکتار درخت سرپا از رابطه2 محاسبه شد.

V= π/4.d².h.f   [1]

V= حجم سرپا به مترمکعب، d= قطر برابر سینه به متر، h= ارتفاع به متر، f= ضریب‌شکل.

[2]  مربع فاصله کاشت/10000 x V=Vha

سپس رویش قطری، ارتفاعی و حجمی کلن­ها به تفکیک برای سال­های مختلف محاسبه و میانگین 7 ساله آنها محاسبه شد. در طول هر فصل رویش علاوه بر انجام عملیات داشت، مقاومت و حساسیت کلن­های مختلف به آفات و امراض، کیفیت تنه و کیفیت تاج بررسی شد. کلن­ها از نظر کیفیت تنه به 4 درجه کیفی شامل درجه 4 (صاف و مستقیم)، درجه 3 (خمیدگی کم)، درجه 2 (خمیدگی متوسط) و درجه 1 (خمیدگی زیاد) و از نظر تراکم تاج و شاخه به 3 درجه کیفی شامل درجه 1 (کم)، درجه 2 (متوسط) و درجه 3 (زیاد) درجه‌بندی گردیدند (Goodarzi, 2006). با توجه به تأثیر مجموع آفات (چوبخوار، برگخوار و مکنده) و آماربرداری­های سالیانه، تمامی کلن­ها از نظر مقاومت به آفات در 5 درجه کیفی شامل درجه5 (100 درصد مقاوم)، درجه4 (75 درصد مقاوم)، درجه3 (50 درصد مقاوم)، درجه2 (25 درصد مقاوم) و درجه1 (کاملاً حساس) درجه­بندی شدند. پس از نمره­دهی کلن­های مختلف، تجزیه واریانس مقاومت به آفات در کلن­های مختلف بر حسب درصد انجام گردید.

تجزیه و تحلیل آماری داده­ها با نرم‌افزار SPSS 17 انجام شد. ابتدا شرط نرمال بودن داده­ها با آزمون کولموگروف- اسمیرنوف و همگنی واریانس داده­ها به وسیله آزمون لون انجام شد. برای تعیین اختلاف آماری داده‌ها از تجزیه واریانس دو طرفه و برای مقایسه میانگین­ها در صورت همگنی واریانس­ها از آزمون چند دامنه­ای دانکن استفاده شد. محاسبه برآورد اندازه اثر صفت (η²) نیز طبق معادله3 انجام گردید.

 [3]   

S_treatment= واریانس بین گروه­ها و =S_total واریانس کل

همچنین از آنالیز تشخیص (Discriminant Analysis) نیز برای تعیین مهمترین صفات برای بررسی کلن‌ها استفاده شد که در آن هر چه Wilks' Lambda نزدیکتر به 1 باشد یعنی شباهت گروه­ها بهم بیشتر و هر چه این عدد به صفر نزدیکتر باشد یعنی بررسی صفت مورد نظر در تفکیک کلن­ها مؤثر است. برای تجزیه و تحلیل صفات کیفیت تنه، کیفیت تاج و مقاومت به آفات با توجه به تعداد کلی کلن­ها، آنها را به درصد تبدیل کرده و از آزمون کروسکال والیس (Kruskal-Wallis) برای مقایسه کلی و از آزمون من ویتنی یو (Mann-Wihtney U) برای مقایسه چندگانه استفاده شد. 

نتایج

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که میانگین 7 ساله رویش قطری و رویش ارتفاعی بین کلن­های مختلف اختلاف آماری معنی­داری را نشان ندادند و دیگر شاخص­های مورد بررسی اختلاف آماری معنی­داری را نشان می­دهند (جدول2). (η²) Eta squared و Wilks' Lambda نیز نشان می­دهند که به­ترتیب درصد کیفیت تاج، قطر برابر سینه، موجودی حجمی، مقاومت به آفت، میانگین 7 ساله رویش حجمی، درصد کیفیت تنه و ارتفاع در بررسی کلن­ها مؤثرترند (جدول2). نتایج مقایسه میانگین­ها نشان می­دهد که P.e.vernirubensisبیشترین میزان قطر برابر سینه (37/22 سانتی­متر)، ارتفاع (2/15 متر)، موجودی حجمی (85/188 مترمکعب در هکتار) و رویش حجمی (87/23 مترمکعب در هکتار در سال) را دارد. به‌طوری‌که کمترین قطر برابر سینه در P.e.262 و کمترین ارتفاع، موجودی حجمی و رویش حجمی در P.n.72.8 مشاهده می­شود (جدول3).

بیشترین تنه با کیفیت صاف و مستقیم در کلن P.e.vernirubensis و بیشترین تنه با خمیدگی زیاد درکلن‌هایP.n.72.8و P.n.72.10مشاهده می­شود (جدول4). البته بیشترین درصد کیفیت تاج در کلن P.e.triploو بیشترین تراکم شاخه در کلن­هایP.n.72.6، P.n.72.10وP.n.72.8مشاهده می­شود (جدول4). حساس­ترین کلن­ها به آفات در  P.n.72.6، P.n.72.10وجود دارد(جدول4).

نتایج بررسی کلن­های صنوبر از نظر ابتلاء به آفت­ها و بیماری­ها

- سوسک چوب خوار صنوبر (.picta Pall  Melanophyla)

این آفت به بیشتر نقاط تنه (ارتفاع مختلف در طول تنه) حمله کرده و به­ویژه در سمت جنوبی و غربی تنه (جهت رو به آفتاب) لارو با تغذیه از کامبیوم سبب خسارت می­شود. کلن­های P.e.214 و P.d.77.51حساسترین وP.e.vernirubensis ، P.a.44.13، P.d.missouriensis، P.e.triplo، P.n.72.8، P.d.73.51 و P.a.45.77 مقاومترین کلن­هامی­باشند. همچنین در کلن­های گروه P. nigra خسارت این آفت بیشتر بوده و در بین کلن‌های گروه P. alba عموماً آلودگی به این آفت به دلیل ضخامت پوسته تنه خیلی کم بوده و فقط در سال‌های اول کاشت بعضی از پایه­ها به­علت خشکی و جابجایی نهال و شرایط نامناسب آبیاری به این آفت مبتلا شدند. در بین کلن­های P.deltoides آلودگی کم تا متوسط بوده ولی P.d.77.51 از درجه حساسیت بیشتری برخوردار بود. در بین P.euramericana، کلن­های P.e.214 و P.e.262 ازآلودگی متوسط در  برابر این آفت برخوردار بودند.

- آفت پروانه زنبور مانند صنوبر (Rottemburg.Paranthrene tabaniformis)

کلن­های P.a.45.77، P.e.triplo،P.e.vernirubensis ،P.a.44.13و P.n.72.8 کمترین میزان آلودگی (درجه1 حساسیت) و کلن­های P.d.77.51، P.e.214،P.n.72.6  وP.n.72.10   بیشترین میزان آلودگی به این آفت را دارا بودند (درجه5 حساسیت). کلن­های مختلف  P. nigraدر سال­های اولیه رشد در اثر شرایط تغذیه­ای و آبیاری نامناسب بسرعت به این آفت مبتلا شدند، به­طوری‌­که در سال­های بعد ضمن ایجاد ضعف فیزیولوژیکی سبب افتادگی بر اثر باد در این نهال­ها شده است. پایه­هایP.n.72.6  در تکرار سوم به شدت مورد حمله این آفت قرار گرفته­اند و کلن­هایP. alba  و  P. nigraنسبت به سایر کلن­ها از حساسیت بیشتری برخوردار بوده­اند.

- سوسک طوقه خوار صنوبر (Klug.Capnodis miliaris)

این سوسک در سال­های اولیه خسارت بیشتری به کلن­ها وارد کرد و بعد خسارت این آفت به شدت کاهش یافت. تغذیه لارو آن فقط از چوب ناحیه طوقه بوده و سبب خسارت می­شود. کمترین آلودگی در کلن­های P.e.214،  P.d.missouriensis ، P.d.69.55، P.n.72.8 و P.e.455دیده شد (درجه1 حساسیت) و به­طورکلی حساسیت کلن­های P. alba به این آفت بیشتر از سایر کلن­ها بوده است (درجه4 حساسیت). درختانی که رطوبت نسبی اطراف طوقه آنها کمتر بوده، بیشتر مورد تخم‌ریزی آفت قرار گرفته­اند. از طرفی هر چه بافت خاک سنگین­تر باشد، خسارت وارده نیز کمتر است. در حقیقت خسارت این آفت بیشتر به شرایط نگهداری درختان مرتبط بوده و کمتر به نوع کلن ارتباط داشته است.

- شته مومی صنوبر (Phloeomyzus passerinii Sign.)

این آفت روی قسمت­های چوبی، به‌ویژه تنه درختان صنوبر فعالیت داشته و از طریق مکیدن شیره گیاهی و ایجاد برجستگی­های تاول مانند رشد چوبی درخت را از نظر کمی و کیفی به شدت تهدید و محصول چوب آن را کاهش می­دهد. کلن­های P.a.45.77، P.a.44.13، P.e.vernirubensis، P.e.455، P.e.214 و P.e.262 مقاومترین (درجه1 حساسیت) و P.n.72.8، P.n.72.6 و P.n.72.10 حساس­ترین کلن­ها نسبت به آلودگی (درجه5 حساسیت) می­باشند.

بحث

کلن­های صنوبر مورد بررسی با منشأ جغرافیایی متفاوت از آمریکا، ایتالیا، استان مرکزی و دیگر مناطق ایران بودند. آزمایش­های جمع­آوری و گزینش ارقام بومی و معرفی ارقام غیر بومی و ارزیابی سازگاری آنها جزو تحقیقات اولیه و پیشاهنگ در اصلاح گونه­های گیاهیست. این ارزیابی­ها مواد لازم را برای بررسی­های بعدی، مقایسات منطقه­ای و طرح­های به‌زراعی فراهم می­آورد. از طرفی کلن­های مختلف به دلیل تنوع ژنتیکی بالا قابلیت‌های گوناگونی در برابر حمله آفات دارند. در تحقیق حاضر کلن P.e.vernirubensis بهترین کلن از نظر میزان قطر، ارتفاع، موجودی حجمی، متوسط رویش قطری، متوسط رویش ارتفاعی و متوسط رویش حجمی است. Talebi et al. (2011) در ایستگاه تحقیقات بلداچی استان چهار محال و بختیاری و در طی 8 سال نیز این کلن را با تولید سالیانه 11/12 متر مکعب در هکتار وDaneshvar & Modirrahmati (2008)  در ایستگاه تحقیقاتی شهید فزوه اصفهان و در طی 10 سال نیز این کلن را با قطر 9/24 سانتی­متر و با حجم کل 255 مترمکعب چوب در هکتار جزو کلن­های برتر معرفی کرده­اند. در تحقیق حاضر کلن­های گونه دلتوئیدس به­استثنای کلن P.d.69.55 از شرایط متوسطی از نظر قطر، ارتفاع، موجودی حجمی، متوسط رویش قطری، متوسط رویش ارتفاعی و متوسط رویش حجمی برخوردار بودند. این کلن­ها با وجود اینکه ارقام سریع‌الرشدی هستند و در مناطق شمالی کشور به­ویژه گیلان از رویش قابل توجهی برخوردارند و در زمره کلن­های پُر محصول و سازگار منطقه می­باشند اما در شرایط نیمه خشک منطقه مورد تحقیق موفق نبوده­اند. دلیل آن این است که این کلن­ها نیاز آبی بالایی دارند و در مقابل تنش­های آبی و دمای بالای هوا حساس بوده و در صورت بهم خوردن نظم و مقدار آبیاری و نیز افزایش دمای هوا، رشد آنها دچار اختلال شده و زمینه مساعد برای حمله آفات و امراض در آنها فراهم می­شود و این در حالیست که صنوبرهای P. euramericana این شرایط را بهتر تحمل کرده و رویش بیشتر و از نظر مقاومت به آفات هم از وضعیت به‌مراتب بهتری برخوردار می­باشند (et al., 2006 Swamy). نتایج بررسی Ghorani (1988) طی 10 سال در اراضی شرکت سهامی جنگل شفارود روی 15 کلن از گونه P. deltoides و دو رگ P. euramericana نشان داد که کلن P.d.69.55 با 30 مترمکعب بیشترین میزان تولید چوب را داشته است. در ایتالیا میزان تولید کلن P.e.214 در سن 8 سالگی، 87/40 مترمکعب در هکتار (Pryor &Willing, 1983) و در ایستگاه تحقیقات کرمانشاه تولیدی برابر با 36 مترمکعب در هکتار و در سال (Noori et al., 2006) گزارش شده است. Ghasemi & Modirramahti (2004) نیز نتیجه گرفتند که بیشترین میانگین رویش قطری، ارتفاعی و حجمی در شرایط منطقه کرج مربوط به صنوبرهای گروه P.e.214 است. به­طورکلی توان بالقوه ژنتیکی کلن­ها از نظر رشد ارتفاعی و همچنین واکنش آنها به محرک­های محیطی نظیر نور و دما متفاوت است. Mirdamadi (1969) نیز گزارش کرد که کلن P.e.455 دارای تاج نیمه گسترده و نسبت به آفات مقاوم است که با تحقیق حاضر همخوانی دارد.

در تحقیق حاضر کلن­های بومی P.a.44.13 و P.a.45.77 دارای وضعیت رشدی متوسط است که مربوط به سرشت اکولوژیکی آن است و از طرفی مقاوم نسبت به آفات می­باشند که از این نظر دارای برتری می­باشند و می­توان عنوان کرد که گیاه بیشتر انرژی خود را صرف مقاومت در مقابل آفات و بیماری­ها می­نماید. البته کلن­های بومی P.n.72.6، P.n.72.8 و P.n.72.10 از وضعیت مطلوبی در تحقیق حاضر برخوردار نبودند. کلن­های بومی دارای ارتفاع کم، شاخه خیلی زیاد، تنه چند شاخه و خیلی حساس به شته مومی و سایر آفات می­باشند که در نتیجه تولید کمتری دارند. Goodarzi et al. (2012) نیز در منطقه اراک گزارش کردند که کلن­های تبریزی بومی نسبت به صنوبرهای تبریزی غیر بومی در رتبه­های پایین­تری قرار دارند و Noori et al. (2006) در ایستگاه تحقیقات کرمانشاه نتیجه گرفتند که کلن­های غیر بومی برتری عملکرد بالایی نسبت به میانگین تولید کلن­های بومی دارند. تغییرات جمعیت شته مومی در ابتدا تابعی از خصوصیات رفتاری شته مومی در رابطه با شرایط فیزیولوژیک و در برخی موارد خصوصیات مورفولوژیک میزبان است. مجموع عملکرد عوامل اکولوژیک در روند رشد و نمو شته مومی و تغییرات باروری و تعداد نسل آن پدیده­ای است که در مقایسه گونه­ها و کلن­های مختلف صنوبر بصورت خاصیت مقاومت و یا حساسیت ظاهر شده و توجیه کننده اصلی پدیده ترجیح و تخصص غذایی شته مومی نسبت به گونه­های حساس است (Sadeghi et al., 2001). از طرفی دیر جوانه­زدن و در نتیجه ذخایر کربوهیدرات بسیار زیاد روی تنه و نازک بودن پوست تنه از عوامل حساسیت گونه­های بومی استان مرکزی به شته مومی است (Rafiei Karahrodi, 2005).

از طرفی عامل­های کیفی نیز در راستای عامل­های کمی از اهمیت ویژه­ای برخوردارند. عامل کیفیت تنه ویژگی است که تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و یا محیطی (پدیده نور­گرایی) در کلن­های مختلف متغیر است و اگر شرایط محیطی مطلوب باشد میزان راست بودن تنه بیشتر و چند شاخگی کمتری در آنها ملاحظه می­شود (Yousefi et al., 2002). کلن P.a.45.77 از بیشترین درصد کیفیت تنه در تحقیق حاضر برخوردار است، درحالی‌که کلن P.n.72.8 کمترین درصد کیفیت تنه را دارد. علت آن می­تواند به ضعف فیزیولوژیکی این کلن در برابر حمله آفات و در نتیجه کاهش کیفیت تنه نیز مربوط باشد. همچنین کیفیت تاج و گسترش آن سبب بالا رفتن کیفیت چوب درختان شده و سبب منظم شدن دوایر سالیانه و در نهایت سبب افزایش کیفیت محصولات چوبی می­شود و به­طور مستقیم کیفیت تنه را تحت تأثیر قرار می­دهد. با توجه به نورپسند بودن صنوبرها، در زمان گستردگی تاج آنها و در اثر رقابت و نرسیدن نور کافی و یا در اثر ضعف فیزیولوژیکی، خشکیدگی تاج درختان سبب می­شود که کلن P.n.72.8 از کمترین درصد کیفیت تاج در تحقیق حاضر برخوردار باشد.

از نظر مقاومت به آفات در کلن­های تاج باز،P.e.vernirubensis  و P.e.455جزء کلن­های مقاوم بوده و آفات کمتری روی آنها مشاهده گردید و از نظر مقاومت به آفات به­ویژه شته مومی، کلن­های بومی P.n.72.8 و P.n.72.6و کلن P.d.73.51 در رتبه­های آخر قرار می­گیرند. همچنین تفاوت معنی­دار در سطح 1 درصد بین کلن­های مختلف از نظر مقاومت به آفات ممکن است ناشی از عدم آبیاری مناسب در بخشی از عرصه به­علت شرایط نامناسب توپوگرافی زمین باشد، به­طوری ‌که کلن­هایی که در بلندی قرار گرفته­اند شرایط نامطلوب داشته و مورد حمله آفات قرار گرفته­اند. از طرفی مهمترین آفت چوبخوار طی سال­های اجرای تحقیق، سوسک چوبخوار صنوبر (.pictaPall  Melanophyla) است. این آفت یک آفت ثانویه محسوب می­شود و بیشتر به درختانی که تحت تأثیر تنش­های فیزیولوژیک مانند کم آبی یا سرمای شدید قرار می­گیرند، حمله کرده و بستر لازم را برای حمله آفت به کلن­های صنوبر فراهم می­آورد. نتایج به­دست آمده طی سال­های اجرای این تحقیق نشان داد که پس از قرار گرفتن کلن­های صنوبر در برابر تنش­های آبی و سرما، کلن­های مورد آزمایش ضعیف شده و در نهایت سوسک چوبخوار صنوبر بر روی این کلن­ها مستقر می­شود. اما کلن­های مورد تحقیق حساسیت­های مختلفی را نشان دادند، به­طوری‌­که کلن­های P. nigra خسارت بیشتری را متوجه شدند و نتایج در راستای پژوهش Mokhtari (2000) با تعداد 11 کلن صنوبر در خزانه­های آزمایشی چمستان نور مازندران است که از نظر مقاومت به آفات و امراض کلن­های P. deltoids بهترین و کلن­های P. nigra و P. trichocarpa حساسترین کلن­ها بودند.

به­طورکلی با توجه به محاسبه برآورد اندازه هر صفت (η²) و Wilks' Lambda، به‌ترتیب مهمترین شاخص­ها در اولویت‌بندی کلن­ها درصد کیفیت تاج، قطر برابر سینه، موجودی حجمی، مقاومت به آفت، درصد کیفیت تنه و ارتفاع در نظر گرفته شده است. بنابراین کلن­های P.n.72.6، P.n.72.10، P.d.missouriensis، P.d.73.51 و P.n.72.8در عرصه مورد تحقیق از وضعیت رشدی خوبی برخوردار نبودند و برای کشت در سطح وسیع در استان توصیه نمی­شوند. کلن­هایP.e.vernirubensis، P.e.455، P.d.69.55، P.e.214 و P.e.triploاز وضعیت خوب و کلن­های P.d.77.51، P.a.44.13، P.e.262 و P.a.45.77 وضعیت رشدی متوسطی برخوردار بودند. با توجه به نتایج بدست‌آمده کلیه کلن­های مورد آزمایش دارای برتری عملکرد بالایی نسبت به میانگین تولید استان می­باشند. البته کلن­های زیر برای کشت در مناطق مختلف صنوبرکاری استان انتخاب و معرفی می­شوند.

1- P.e.vernirubensis با تولید 45/19مترمکعب در هکتار در سال

2- P.d.69.55 با تولید 5/18مترمکعب در هکتار در سال

3- P.e.214با تولید 23/18 مترمکعب در هکتار در سال

4-P.e.455  با تولید 13/17مترمکعب در هکتار در سال

منابع مورد استفاده

References

- Anonymous, 2002. Report of introduction to Natural Resources Research Station of Mohandes Younesi (Khosbijan) with implemented and proposed programs. Agricultural and Natural Resources Research Center of Markazi Province, 98 p.

- Daneshvar, H.A. and Modirrahmati, A.R., 2008. Comparison of height, diameter and wood production of 14 Poplar clones in Esfahan province. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 16(1): 49-60.

- Eckenwalder, J.E., 1996. Systematic and evolution of Populus. In: Stettler, R.F. (ed.), Biology of Populus and its implication for management and conservation. Parti, chapter1: 25p.

- Fang, S., Xu, X., Lu, S. and Tang, L., 1999. Growth dynamics and biomass production in short-rotation poplar plantations: 6-year results for three clones at four spacing. Biomass and Bioenergy, 17(5): 415-425.

- Ghasemi, R. and Modirramahti, A.R., 2004. Study on potential of wood production of various Poplar clones (open crown clones) in Karaj region. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 12(2): 221-249.

- Ghorani, M., 1988. Study on adaptability and production potential of poplar clones in lands of Shafaroud Guilan Forest Industry. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 10: 19-36.

- Goodarzi, G.R., 1999. Final report of research project to identify, collection and survey of native and exotic poplar cultivars in Markazi province. Agricultural and Natural Resources Research Center of Markazi Province, 101 p.

- Goodarzi, G.R., 2006. The final report of a research project to final adaptability experiment of poplar clones for introducing the most suitable clones. Agricultural and Natural Resources Research Center in Markazi Province, 104p.

- Goodarzi, G.R., Ahmadloo, F. and Tabari, M., 2012. Investigation on growth, survival and homogeneity of different Poplar clones at selection nurseries in Markazi province. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 19(4): 572-585.

- Hemati, A. and Modirrahmati, A.R., 2002. Report study on adaptation and production of different poplar species in paper industries west of Kermanshah. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 8: 59-68.

- Karimi, G.H. and Rahmani, H., 2004. Final adaptability experiment of Poplar clones in Safrabasteh. Agricultural and Natural Resources Research Center of Guilan Province, 44 p.

- Mirdamadi, E., 1969. Poplar experiment nurseries. Research Institute of Forests and Rangelands, Tehran, 140 p.

- Mokhtari, J., 2000. Collection of native poplar cultivars at selection nurseries with native and exotic poplar cultivars in Chamestan Noor. Research Institute of Forests and Rangelands, 27 p.

- Moshiri vaziri, H. and Makhdomi, A., 1992. Iran Poplars, forest life supports and industry development (from the point of view of statistical analysis). Wood Technology Center, Forests, Rangelands and Watershed Management Organization, No. 72, 337 p.

- Noori, F., Modirrahmati, A. R. and Hemmati, A., 2006. Elimination trial of 18 poplar clones (Populus deltoides and Populus euramericana) in the research stations (Mehregan and Eslamabad) in Kermanshah. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 14(3): 179-193.

- Pryor, L.D. and willing, R.R., 1983. Growing and breeding poplar in Australia. Canberra: L.D. Pryor and R.R. Willing, 56p.

- Rafiei Karahrodi, Z., 2005. The final report of a research project to study on resistance poplar clones to poplar wooly aphid: Phloeomyzus passerinii Signoiret in Markazi province of Iran. Agricultural and Natural Resources Research Center of Markazi Province, 104 p.

- Sadeghi, S.E., Tarasi, J. and Asgari, H., 2001. Resistance and susceptibility of eleven poplar clones to poplar wooly aphid: Phloeomyzus passerinii Signoiret in Zanjan province of Iran. Applied Entomology and Phytopathology, 69(2): 57-67.

- Swamy, S.L., Mishra, A. and Puri, S., 2006. Comparison of growth, biomass and nutrient distribution in five promising clones of Populus deltoides under an agrisilviculture system. Bioresource Technology, 97(1): 57–68.

- Talebi, M., Modirrahmati, A.R., Jahanbazi, H., Mohammadi, H., Haghighian F. and Shirmardi, H., 2011. Introducing the most adapted exotic Poplar clones in Chaharmahal-Bakhtiari, province, Iran. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 19(1): 55-72.

- Yousefi, B., and Modirrahmati, A.R. 2007. Compatibility experiment of 10 poplar clones for introducing of most suitable clones to executive unit in Kurdistan province. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 15(3): 253-267.

- Yousefi, M., Modirrahmati, A.R., Sharivar, A., Hemati, A. and Ghasemi, R., 2002. Study on growth and adaptability poplar clones (native and exotic) in experiment nurseries of cutting and seedling production. Journal of Pajouhesh & Sazandegi, 15(2): 78-85.