فصلنامة علمی - پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران

جلد 21  شمارة 1، صفحة 202-184، (1392)

جمع‌آوری، شناسایی و ارزیابی مورفولوژیک و فنولوژیک بیدهای استان کردستان

بایزید یوسفی¹

¹- استادیار پژوهش، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کردستان، سنندج، خیابان پاسداران، سه راهی شالمان، ص پ 714،

   کد پ 36311-66169. پست الکترونیک: bayzidyousefi@yahoo.com

تاریخ دریافت: 10/5/91                                                تاریخ پذیرش: 22/9/91

چکیده

تحقیق حاضر با هدف جمع­آوری، شناسایی و ارزیابی مورفولوژیکی و فنولوژیکیبید­های (Salix spp.) کردستان از سال 1380 به­مدت هفت سال در سنندج اجرا شد. پس از تعیین و ثبت خصوصیات پایه­های مادر در رویشگاه‌های بید استان، قلمه آنها گرفته شد و برای کاشت در کلکسیون، به نهالستان زاله سنندج منتقل شد. عمل جمع­آوری تا سه سال (81-1379) ادامه یافت. انتقال نهال‌های ریشه و ساقه دو ساله پایه­ها (از هر پایه نه نهال) به کلکسیون در قالب طرح آماری کاملا تصادفی در نه تکرار در سه سال و در فروردین سال‌های 1382 تا 1384 انجام شد. خصوصیات فنولوژیکی پایه‌ها با بازدید منظم ثبت و خصوصیات گیاه­شناختی و مورفولوژیکی پایه­ها در نهالستان و کلکسیون طی آزمایش ارزیابی شد. اندازه‌گیری رشد قطری و ارتفاعی درختان، هر سال در اوایل آذرماه پس از خزان و از نه واحد هر کرت انجام و ثبت شد. نتایج نشان داد که بید تقریباً در تمام نقاط اکولوژیکی استان از­جمله حواشی سکونت‌گاه‌ها، مزارع، حاشیه رودها، دره­ها، و به­ویژه در حواشی رودخانه­های استان رویش دارد. تعداد 65 پایه بید از رویشگاه‌های متفاوت استان جمع­آوری شد که از این تعداد 58 پایه در کلکسیون سنندج مستقر و هفت پایه نیز طی مراحل مختلف حذف شدند. مطابق نتایج، درصد سبزشدن قلمه­هایی که در اسفند از پایه مادری گرفته شده بود بیشتر از قلمه­های اواخر فروردین و اردیبهشت بود. از 57 پایه مستقر و شناسایی شده در کلکسیون، 6/38 درصد به­گونه Salix excelsa، 8/36 درصد به گونه Salix alba، 5/17 درصد به گونه Salix triandra، 3/5 درصد به گونه Salix aegyptica و 7/1 درصد به گونه Salix babylonica تعلق داشت. براساس نتایج، سه گونه S. excelsa، S. alba و     S. triandra در مجموع بیش از 90 درصد بیدهای کردستان را تشکیل می‌دهند. تجزیه واریانس نشان داد که بین پایه‌های همسال در کلکسیون و میان گونه­ها و گروه­های سنی مختلف، اختلاف معنی­داری (0.01 p≤) از لحاظ قطر و ارتفاع وجود دارد. در مجموع میانگین قطر و ارتفاع پایه­های هفت ساله متعلق به­گونه‌های S. excelsa (08/14 سانتی­متر قطر و 9/7 متر ارتفاع) و S. triandra (91/12 سانتی­متر قطر و 09/7 متر ارتفاع) بیشتر از پایه­های متعلق به­گونه S. alba (5/12 سانتی‌متر قطر و 43/6 متر ارتفاع) بود.

واژه‌های کلیدی: رویشگاه، قلمه، نهالستان، کلکسیون، گیاه شناختی، پایه مادری

مقدمه

کردستان با مساحتی معادل 28203 کیلومترمربع (7/1 درصد سطح کشور و 6/9 درصد زاگرس) دارای متوسط بارندگی سالیانه 4/462 میلی‌متر و حجم کل نزولات سالانه حدود 14 میلیارد متر­مکعب است که بیش از 50 درصد آن از طریق رودخانه‌های قزل‌اوزن، سیمینه‌رود، زرینه‌رود، سیروان و غیره از استان خارج می‌شود (Yousefi, 2005). کردستان به­واسطه برخورداری از آب ­کافی یکی از نقاط شاخص تولید صنوبر و بید در کشور است، وجود رودخانه‌های دائم و فصلی متعدد در استان و توسعه تبدیل اراضی دیم به آبی از طریق پمپاژ آب رودخانه‌ها و حفر چاه، افق روشنی برای توسعه کشت بید در حاشیه رودخانه و مزارع می‌باشد. برآورد دقیقی از سطح مناطق تحت رویش بید در کردستان وجود ندارد، اما براساس اطلاعات، تجارب و بررسیهای میدانی طرح حاضر و برآورد طول رودخانه­های استان و غیره، سطح رویشگاه‌های بید کردستان بین 20 تا 25 هزار هکتار برآورد می­شود. در دهه اخیر به­­واسطه بهره­برداری بسیار شدید و حتی کف‌تراشی حاشیه‌های رودخانه­های استان و فروش به قیمت نازل طی سالهای 1379 تا 1381، دوره بالنسبه شدید خشکسالی در استان و کشور و همچنین قطع بید و جایگزین کردن رویشگاه‌ها با محصولات زراعی این سطح افت قابل توجهی (حدود 10 تا 15 درصد) نشان داده است (Yousefi, 2005).

بید (Willow) متعلق به جنس Salix و خانواده Salicaceae است. خانواده Salicaceae بومی نیمکره شمالی است و فقط تعداد کمی از اعضای این خانواده پایین­تر از عرض 30 درجه شمالی گسترش دارند. در شمال شرقآسیا تعداد زیادی از اعضای خانواده سالیکاسه پراکنش داشته و برای اهداف و منظورهای متفاوتی (تولید چوب و غیره) مورد استفاده قرار می­گیرند (Kauter, 2000). در خانواده Salicaceae دو جنس بید (Salix) و صنوبر (Populus) وجود دارد. هر دو جنس جزو گیاهان رطوبت‌پسند می­باشند. بیدها همانند صنوبرها و بلکه بیشتر از آنها آب‌دوست هستند (Anonymous, 1979). جنس بید (Salix)، بزرگترین و پیچیده­ترین گروه گیاهان چوبی در مناطق معتدله است. تاکنون بالغ بر 300 گونه و واریته از جنس Salix شناسایی شده است. بیدها در جوامع طبیعی دارای اهمیت بسیار زیادی هستند و همچنین در تجدید حیات رویشی و تولید زی­توده بسیار ارزش دارند، اما با وجود اهمیت زیاد آنها، اطلاعات ژنتیکی اندکی از آنها و روابط تکاملی بین گونه­های این جنس موجود است (1998 Steven et al.,). بیدها گیاهانی هستند درختی یا درختچه‌ای که دارای برگهای بیضی باریک و نوک‌تیز می­باشند. در تعدادی از بیدها طول برگها کوتاه و در عده‌ای دیگر بلند و حتی تا 16 سانتی­متر طول و 2-1 سانتی­متر عرض می­رسد. بید جزو گونه­های خزان‌کننده بوده و هر ساله برگ آنها ریخته و در بهار مجدداً سبز می­شود. گلهای بید معمولا در اوایل بهار ظاهر می­گردد. بیدها همگی به­صورت دو پایه می­باشند (Sadati, 2000). گل‌آذین بید به­صورت شاتون است. گل نر به­صورت شاتون نر روی پایه نر و گل ماده به­صورت شاتون ماده روی پایه ماده تخم‌مرغی شکل تشکیل می­شود. میوه در بیدها به­صورت کپسول است که در ماه‌های آخر تابستان با دو دریچه باز می­شود و دانه­های متعددی که داخل میوه وجود دارد و هر یک مجهز به یک کاکل پوشیده از تار و کرک ابریشمی هستند، بیرون ریخته و با باد به‌آسانی به اطراف پراکنده می­شوند (Mir Haydar, 1996).

به‌واسطه کاربرد‌های متفاوت زیست‌محیطی، صنعتی، دارویی، زینتی و غیره می­توان بید را جزو درختان چندمنظوره به­حساب آورد. Aronsson & Perttu (1998) انواع بید را فیلترهای زنده برای آلودگیهای متفاوت محیطی معرفی کرده­اند. بیدها به­واسطه رشد سریعشان، عملکرد خوب آنها در اراضی پست، توانایی تجدید حیات به‌عنوان یکی از منابع ارزشمند سلولزی، تولید زی‌توده برای انرژی، اثر مثبت و بازدارنده بر فرسایش و همچنین ارزش زینتی در منظر، درختان جنگلی جالب و امیدوارکننده­ای هستند. اما به­هر­حال، تعداد گونه­ها و فرمهای بررسی شده از بید اندک است، به‌طوری‌که پایه­های تجارتی بید بر­اساس پایه ژنتیکی محدودی هستند (Teresa, 1998). بید از نظر مصارف مختلف در صنایع (به­ویژه تهیه عرق بید، تهیه کاغذ، تولید تخته­های مخصوص، ساخت لوازم مهندسی پزشکی)، صنایع دستی (تهیه انواع سبد)، کاربرد دارویی (تهیه انواع پماد سالیسیلات و قرص آسپیرین از پوست بید)، آبخیزداری (برای حفاظت خاک، ایجاد پوشش گیاهی و کمربند سبز)، کشاورزی (تولیدگرده، شهد برای زنبورعسل)، جنگلداری (به­عنوان گونه پیشگام در توالی) و کاربرد زینتی (پارک‌سازی و طراحی فضای سبز) دارای اهمیت ویژه­ای می­باشد (Sadati, 2000). تمام بیدها معمولاً کم و بیش برای سبدبافی استفاده می­شوند، ولی تعدادی از آنها ( مانند سرخ‌بید) برای سبدبافی بسیار مناسب هستند (Mir Haydar, 1996).

در کشورهای مختلف به­ویژه کشورهای حاشیه رودخانه دانوب که رویشگاه اصلی گونه­های بید اروپایی می‌باشد، تحقیقات زیادی بر روی بید بعمل آمده است. طبق گزارش سازمان خواروبارجهانی (FAO) تا سال 1984 در یوگسلاوی سابق 20000 هکتار، رومانی 80000 هکتار، انگلستان 5000 هکتار و آرژانتین 40000 هکتار از گونه‌های مختلف بید را زیر کشت برده­اند. کشور ایتالیا در این زمینه تحقیقات وسیعی انجام داده و پایه­هایی نیز به‌وجود آورده است. در پاکستان جمع­آوری و شناسایی گونه­ها، واریته­ها و هیبریدهای بید انجام و منجر به شناسایی 31 گونه شده است که از این تعداد، 12 گونه بید بومی پاکستان بوده­اند. در نیوزیلند نیز تحقیقات گسترده­ای برای ایجاد پایه­های مناسب بید برای حفاظت خاک انجام شده است (Sadati, 2000). از سال 1987 اصلاح نژاد برای ایجاد ارقام با توان تولید زی­توده بیشتر در اروپا مورد توجه قرار گرفته است. به­خصوص ارقامی که نسبت به حمله سوسک برگ مقاوم باشند. مقاومت به حمله سوسک برگ یکی از موارد مهم پرورش بید در اروپاست. برخی ارقام به این آفت حساس می­باشند (Inger, 1998).

et al. (1998) Aravanopoulos که در یک تحقیق پایه­های مناسب بید را برای اهداف تولید زیست­توده، رشد و تولید کوتاه مدت و غیره بر­اساس خصوصیات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی شناسایی کرده­اند، گزارش کردند که برخی صفات برگ از­جمله طول و عرض برگ، طول دمبرگ، تعداد دندانه در سانتی­متر، طول و عرض استیپول و غیره  صفات مناسبی برای شناسایی پایه­ها می­باشند.

درخت بید در ایران دارای گونه­های متعددی است که به­علت دو پایه بودن و عدم دسترسی به گلهای آنها هنوز به­طور کامل شناسایی نشده و شایان دقت و تحقیق بیشتر می­باشند (Sabeti, 1994).

Jaziraee & Ebrahimi Rastaghi (2003) تنوع بین گونه­ای جالبی را برای مرز شمال‌غربی استان کردستان ذکر کرده­اند. آنها تعداد 10 گونه بید شامل Salix acmophylla، S. aegyptiaca، S. alba، S. angustifolia، S. australior، S. excelsa، S. babylonica، S. persiaca، S. purpurea وS. zygostemon  را برای محور بانه- سردشت در شمال‌غربی کردستان نام برده­اند. Rechinger (1969) در فلور ایرانیکا 12 گونه بید را از ایران گزارش کرده است که از این تعداد 4 گونه Salix acmophylla، S. triandra،S. alba و S. excelsa متعلق به کردستان بوده است. Sabeti, (1994) تعداد گونه­های بید ایران را 14 گونه معرفی و همان 4 گونه اشاره شده به‌وسیله Rechinger (1969) یعنی Salix acmophylla، S. triandra،S. alba و S. excelsa را برای کردستان گزارش کرده است. البته Sabeti (1994) در نقشه پراکنش رویشگاه‌های بید 2 گونه S. wilhelmsiana و S. elbursensis کردستان را نیز جزو محدوده­های رویشگاهی آنها آورده است.

Tabatabei & Ghaseryani (1992) تعداد 6 گونه بید شامل Salix acmophylla، S. zygostemon، S. alba، S. excelsa،S. purpurea (elbursensis) وS. aegyptiaca رابرای کردستان گزارش کرده­اند. Maassoumi et al. (2011) گونه­های بید Salix acmophylla، S. alba، S. excelsa، S. aegyptiaca، S. triandra، S. pycnostachya، S. cinerea و S. pedicellata را برای کردستان ذکر کرده­اند.

با توجه به سطح رویشگاهی و اهمیت گونه بید، این تحقیق با هدف جمع­آوری و شناسایی ارقام بید استان، توصیف فنولوژیک و مورفولوژیک آنها، ایجاد کلکسیون ارقام محلی و معرفی شده به­منظور بهره­گیری به­عنوان یک منبع ژرم‌پلاسم در تحقیقات آینده، تعریف کاربری­های اصلی ارقام (چوبده، دارویی، اسانس‌دار، صنعتی، زینتی و ...) و بهره­گیری از این پتانسیل در اصلاح نژاد ارقام و تولید ارقام پُرمحصول از سال 1380 به­مدت 7 سال در سنندج اجرا شد.

بدون شک توسعه کاشت بید در استان با ارقام پُرمحصول از لحاظ تولید چوب، اسانس و عرقیات علاوه بر افزایش سطح سبز استان موجبات افزایش درآمد روستائیان و بهره­برداران و توسعه صنایع جانبی (کاغذ و مقواسازی، عرقیات و صنایع دارویی) و افزایش اشتغال را فراهم می­آورد.

مواد و روشها

تحقیق حاضر از سال 1380 به­مدت 7 سال در اراضی ایستگاه دامپروری حاشیه رودخانه قشلاق سنندج با ارتفاع 1357 متر از سطح دریا انجام شد. بررسیهای خاک­شناسی منطقه بر­اساس نمونه‌های تجزیه شده از اعماق 30-0 و 60-30 سانتی‌متر بیانگر لومی- رسی بودن خاک محل آزمایش و نداشتن محدودیت خاص از لحاظ شوری و اسیدیته خاک بود. با استناد به آمار 44 ساله ایستگاه سینوپتیک سنندج در فاصله چهار کیلومتری مزرعه آزمایش، میانگین بارندگی سالانه منطقه 4/462 میلی‌متر (دامنه 3/200 تا 5/779 میلی‌متر)، میزان تبخیر سالانه معادل 69/1340 میلی‌متر، میانگن متوسط درجه حرارت سالانه معادل 4/13 درجه سانتی‌گراد و میانگین سالانه حداکثر و حداقل مطلق دمای هوا به‌ترتیب برابر 15 و 3/11 می‌باشد. در این تحقیق ابتدا براساس اطلاعات کتابخانه­ای و میدانی (منطقه‌گردشی)، رویشگاه‌های مهم بید استان مشخص و پس از تعیین پایه­های مادری و ثبت خصوصیات آنها عملیات قلمه­گیری و انتقال قلمه­ها به نهالستان زاله سنندج در طی سالهای 1380 تا 1382 در محدوده زمانی اسفند تا اوایل اردیبهشت­ماه انجام شد. از هر پایه مادری حدود 150 قلمه مناسب با طول حدود 20 سانتی‌متر و قطر حدود 1 سانتی‌متر بر روی خطوط کاشت به­صورت جوی و پشته­ای با ابعاد عرض پشته و عرض جوی 50 سانتی‌متر و فاصله 30 سانتی‌متر روی هر ردیف، در محل داغ‌آب جوی کاشته و در طی سالهای اولیه رشد عملیات وجین و آبیاری منظم روزانه به­طور یکسان برای قلمه تمام پایه­ها اعمال شد. عمل جمع­آوری تا سه سال اول اجرای تحقیق ادامه یافت. عملیات انتقال نهال پایه­های بید به کلکسیون در فروردین سال سوم در قالب طرح آماری کاملا تصادفی با نه تکرار در فروردین سال سوم در سالهای 1382 تا 1384 با انتقال نهالهای ریشه و ساقه دو ساله پایه­ها انجام شد. از بین قلمه­های کاشت شده هر پایه تعداد نه نهال سالم، شاداب و یکنواخت (از نظر رشد ارتفاعی و قطری و غیره) انتخاب­، از زمین خارج و به کلکسیون ارقام بید در مزرعه حاشیه رودخانه قشلاق سنندج واقع در اراضی ایستگاه دامپروری در 5 کیلومتری جنوب سنندج منتقل شدند. در کلکسیون، چاله­های کشت با قطر و عمق حدود 70×70 سانتی­متر و با فاصله 3×3 متر در اسفند­ماه آماده و عملیات کشت نهال در اوایل فروردین سالهای 82 تا 84 انجام شد. به خاک هر چاله نسبت 3 به 1 کود دامی پوسیده اضافه و به­صورت یکنواخت با خاک چاله مخلوط گردید. عملیات وجین بین نهالهای کلکسیون هر سال در چند نوبت انجام و آبیاری نهالها هم به­صورت منظم و هفتگی انجام شد. طی مراحل خزانه و کلکسیون، نمونه­های هرباریومی از پایه­های بید اخذ و برای شناسایی آماده گردید. خصوصیات فنولوژیک پایه­های بید کاشته شده طی سال‌های 80 تا 86 با بازدید منظم خزانه و کلکسیون ثبت گردید. مشخصات مورفولوژی پایه­های بید شامل خصوصیات جوانه، برگ، شاخه، تنه و تاج درختان در کلکسیون در زمان مقتضی ثبت شد. همچنین در آذر­ماه سالهای 84 ، 85 و 86 وضعیت رشد پایه­ها با اندازه­گیری متوسط قطر (قطر برابرسینه درختچه­ها در ارتفاع 30/1 متری توسط خط‌کش مدرج و نوار قطرسنج)، ارتفاع (ارتفاع نهال از سطح خاک تا بلندترین نقطه ارتفاعی شاخه اصلی با متر و دستگاه بلوم لیس) و درجه شادابی پایه­ها (براساس رتبه‌بندی از 1 برای ضعیف­ترین تا 4 برای شاداب­ترین) در نه اصله نهال کشت شده در کلکسیون ثبت گردید. نرم­افزارهای آماری Minitab و Excel برای تجزیه داده­های بدست‌آمده مورد استفاده قرار گرفت.

نتایج

الف- مناطق عمده پراکنش بید در کردستان

اندازه­گیریهای بعمل‌آمده بر روی نقشه­های موجود و همچنین بازدیدهای عرصه­ای مشخص کرد که در استان کردستان حدود 6000 کیلومتر سرشاخه و شاخه­های اصلی و فرعی رودخانه (حدود 3000 کیلو­متر رودخانه اصلی و فرعی درجه یک (منشعب از اصلی) و 3000 کیلومتر سرشاخه) وجود دارد (جدول 1)، که در حواشی بیش از 90 درصد آنها بید رویش دارد. علاوه بر آن تقریباً در غالب روستا‌های استان دو گونه بید و صنوبر در حواشی روستا، مزارع و انهار آ­بیاری به­صورتهای مختلف تک درخت یا توده­ای و طبیعی و یا دست کاشت وجود دارد.

جدول1– توزیع رودخانه­های اصلی کردستان

ب- مشخصات مکانی و گیاه­شناختی پایه­های جمع­آوری شده

در قالب پروژه تحقیقاتی حاضر، تعداد 65 پایه از رویشگاه‌های متفاوت بید در استان کردستان جمع­آوری شده است (جدول 2) که از این تعداد 58 پایه بید در کلکسیون ارقام بید سنندج مستقر شده و تعداد 7 پایه نیز طی مراحل مختلف از خزانه تا کلکسیون حذف شد. از بین نمونه­های هرباریومی تحویل شده به هرباریوم بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کردستان تعداد 57 نمونه یا اکسسشن ­جمع­آوری شده که به‌طور خلاصه متعلق به 5 گونه مختلف بید می­باشند (جدول 3). فراوانی گونه­های شناسایی شده به­صورت زیر است:

- 21 پایه متعلق به گونه Salix alba(با فراوانی 8/36 درصد) جمع­آوری شده از شهرستانهای سنندج، سقز، مریوان، دیواندره، بانه، کامیاران، دهگلان و بیجار

- 10 پایه متعلق به گونه Salix triandra(با فراوانی 5/17 درصد) از شهرستانهای سنندج، مریوان، بانه، دهگلان و بیجار

- 22 پایه متعلق به گونه Salix excela(با فراوانی 6/38 درصد) از شهرستانهای سنندج، مریوان، دیواندره، بانه، کامیاران، قروه و بیجار

- 3 پایه متعلق به گونه Salix aegyptica(با فراوانی 3/5 درصد) از شهرستانهای سنندج و سقز

- 1 پایه متعلق به گونه Salix babylonica(با فراوانی 7/1 درصد) از شهرستان دهگلان

ج- خصوصیات مورفولوژیک

خلاصه صفات مورفولوژیک (صفات و خصوصیات گیاه­شناختی و ریخت­شناختی) پایه­های کاشته شده در کلکسیون سنندج (58 پایه بومی) در جدول 3 آورده شده است. ضمناً طی سالهای 84، 85 و 86 خصوصیات بیومتریک پایه­ها (قطر برابر سینه، ارتفاع و شادابی نهالها و درختچه­ها) در کلکسیون با اندازه­گیری کامل 9 اصله درختچه در هر کرت متعلق به­هر پایه انجام و نتایج تجزیه واریانس سال 86 در جدول 4 آورده شده است که بر­اساس آن در سال 86 (سال آخر اندازه­گیری صفات) بین پایه­های بید مورد بررسی اختلافات بسیار معنی­داری (در سطح احتمال 1 درصد) از لحاظ صفات قطر برابرسینه، ارتفاع و درجه شادابی وجود داشته است. جدول 6 خلاصه خصوصیات درختچه­های 7 ساله گونه­های مختلف بید در شرایط سنندج را نشان داده است. مطابق نتایج بدست‌آمده پایه­های جمع­آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های 7 ساله) به­طور عمده دارای بیشترین قطر و ارتفاع و پایه‌های جمع­آوری شده در مرحله آخر جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های 5 ساله) دارای کمترین قطر و ارتفاع بودند. از لحاظ رشد قطری در بین پایه­های جمع­آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های 7 ساله)، سنندج 6 (Salix alba)، سنندج 7 (Salix alba)، دیواندره 1 (Salix alba)، سنندج 3 (Salix excelsa)، سنندج 5 (Salix excelsa) با میانگین قطر برابرسینه به­ترتیب 17/20، 29/18، 44/16، 06/16 و 16 سانتی­متر دارای قطری بیشتر از میانگین کل 7 ساله‌ها (89/12 سانتی­متر) بوده و جزو برترین پایه­ها بودند، در حالی‌که پایه­های مریوان 1 (Salix alba)، کامیاران 4 (Salix alba)، مریوان 2 (Salix alba)، سنندج 8 (Salix triandra) و دیواندره 3 (Salix alba) با میانگین قطر برابرسینه به­ترتیب 69/6، 11/9، 5/9، 79/9 و 06/10 سانتی­متر دارای کمترین رشد قطری بودند.

از لحاظ رشد ارتفاعی در بین پایه­های جمع­آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های 7 ساله)، مریوان4 (Salix excelsa)، مریوان3 (Salix triandra)، سنندج3 (Salix excelsa)، سنندج5 (Salix excelsa) و سنندج1 (Salix excelsa) با میانگین ارتفاع به­ترتیب 42/10، 60/9، 67/8، 43/8 و 42/8 متر دارای رشد ارتفاعی بیشتر از میانگین کل 7 ساله­ها (94/6 متر) بوده و جزو برترین پایه­ها بودند، درحالی‌که پایه­های مریوان1 (Salix alba)، مریوان2 (Salix alba)، دیواندره3 ( Salix alba)، سنندج8 (Salix triandra) و کامیاران4 (Salix alba) با میانگین ارتفاع به­ترتیب 80/4، 97/4، 98/4، 01/5 و 72/5 متر دارای کمترین رشد ارتفاعی بودند.

د- فنولوژی بید در شرایط اکولوژیکی سنندج کردستان

خلاصه فنولوژی پایه­های جمع­آوری شده بید در جدول 6 آورده شده است که بر­اساس آن در بین پایه­های بید از لحاظ زمان ظهور پدیده­های حیاتی اختلاف قابل توجهی دیده شد.

جدول2- مشخصات مکانی پایه­های جمع­آوری شده بید کردستان

جدول3- خصوصیات مورفولوژیک پایه­های جمع­آوری شده بید کردستان

جدول4- میانگین مربعات صفات قطر برابرسینه، ارتفاع و شادابی پایه­های بید در سال 1386

                   **: معنی­دار در سطح احتمال 1 درصد

جدول5- خلاصه خصوصیات درختچه­های هفت ساله گونه­های مختلف بید در شرایط سنندج

جدول6- خلاصه فنولوژی گونه­های مختلف بید در شرایط سنندج

بحث

مناطق عمده پراکنش بید در کردستان

در خصوص مناطق عمده پراکنش بید در کردستان با اندازه‌گیریهای بعمل‌آمده بر روی نقشه­های موجود و همچنین بازدیدهای عرصه­ای می‌توان اعلام کرد که در استان کردستان حدود 6000 کیلومتر سرشاخه و شاخه‌های اصلی و فرعی رودخانه (حدود 3000 کیلومتر رودخانه اصلی و فرعی درجه یک (منشعب از اصلی) و 3000 کیلومتر سرشاخه) وجود دارد که در حواشی بیش از 90 درصد آنها بید رویش دارد. علاوه بر آن تقریباً در غالب روستا‌های استان دو گونه بید و صنوبر در حواشی روستا، مزارع و انهار آ­بیاری به­صورتهای مختلف تک‌درخت یا توده­ای و طبیعی و یا دست‌کاشت وجود دارد.

مشخصات گیاه­شناختی گونه­های جمع­آوری شده

بر­اساس نتایج بدست‌آمده سه گونه Salix excela، Salix alba و Salix triandra­به­ترتیب با 6/38، 8/36 و 5/17 درصد در مجموع بیش از 90 درصد بیدهای جمع­آوری شده را تشکیل داده­اند. به­عبارت دیگرمی‌توان سه گونه فوق را در کردستان بیدهای عمومی نامید که تقریباً در تمام رویشگاه‌های استان با فراوانی و ترکیب متفاوت وجود دارند. گونه Salix aegypticaیا بیدمشک (بی‌مشک)به­صورت اختصاصی در برخی از رویشگاه‌های بید استان مانند دره‌های خاص در حواشی روستا‌ها و مناطق سکونتی بیشتر دیده می­شود. از آنجایی­که شاتونهای این گونه در استان برای تهیه عرق بیدمشک مورد استفاده قرار می­گیرد و جزو گونه­های درآمدزاست، به­نظر می‌رسد که گسترش آن برخلاف گونه­های عمومی (Salix excela، Salix alba و Salix triandra) بیشتر مصنوعی و توسط انسان انجام شده است. گونه Salix babylonicaیا بیدمجنون (بی مجنون) گونه­ای کاملاً اختصاصی بوده و در استان فقط در برخی نقاط خاص سکونتی مانند پارکها و فضاهای سبز دیده می­شود و گسترش آن هم به­طور کامل به­صورت مصنوعی و توسط انسان انجام شده است.

اگر­چه کردستان به­نسبت بسیاری از مناطق کشور منابع آب و رودخانه­ای بالایی دارد و تقریباً در حواشی تمام رودخانه­ها هم بید رویش و پراکنش دارد، اما تنوع گونه­ای بالایی از بید در استان کردستان تاکنون گزارش نشده است. Rechinger (1969) در فلور معروف ایرانیکا 12 گونه بید را از ایران گزارش کرده است که از این تعداد 4 گونه Salix acmophylla، S. triandra، S. alba و S. excelsa متعلق به کردستان بوده است. نتایج حاصل از جمع‌آوری بید در استان منجر به گزارش پنج گونه شامل: Salix excela، Salix alba، Salix triandra، Salix aegyptica و Salix babylonica گردید. ضروریست که جمعیتهای بید استان با همکاری هرباریوم بخش تحقیقات منابع طبیعی بیشتر مورد ارزیابی قرار گرفته و کلکسیون بید تکمیل‌تر گردد، زیرا بعضی از گونه­های قید شده برای استان در برخی منابع مرتبط مانند گونه Salix acmophylla (Rechinger, 1969; Tabatabaei & Ghaseryani, 1992; Maassoumi et al., 2011)، گونه­های S. zygostemon و S. purpurea (elbursensis) (Tabatabaei & Ghaseryani, 1992) و گونه­های S. pycnostachya، S. cinerea و S. pedicellata (Maassoumi et al., 2011) در این تحقیق جمع­آوری نشد. اگر­چه مناطق اشاره شده در منابع مذکور برای قلمه­گیری مورد بازدید قرارگرفت، اما به­واسطه کمبود شاخص‌های شناسایی به­ویژه در زمان قلمه­گیری و غالبیت نگرش تفاوتهای اکولوژیکی و جغرافیایی نمونه­های بید بر ویژگیهای گیاه­شناختی در جمع­آوریها، این امر محقق نگردید. ضمناً نشانی قید شده در گزارشMaassoumi et al. (2011) برای دو گونه S. cinerea و S. pedicellata(منطقه سردشت و پیرانشهر) مربوط به استان آذربایجان‌غربی است که به اشتباه در حوزه استان کردستان قید شده است. همچنین آدرس محل جمع­آوری گونه S. pycnostachya (کامیاران به کرمانشاه) هم احتمالاً در حوزه استان کرمانشاه است.

میزان استقرار

در قالب تحقیق حاضر تعداد 65 پایه از رویشگاه‌های متفاوت بید در استان کردستان جمع­آوری شد که از این تعداد 58 پایه بید در کلکسیون ارقام بید سنندج مستقر شده و تعداد 7 پایه نیز در طی مراحل مختلف از خزانه تا کلکسیون حذف شدند. 4 پایه از 7 پایه حذف شده مربوط به جمع­آوری نوبت دوم در اوایل اردیبهشت سال 81 و 3 پایه آن هم مربوط به جمع­آوری نوبت سوم در اواسط اسفند 81 بوده است. در بین نوبتهای جمع‌آوری، نوبت اول (اوایل اسفند 79) بدون تلفات بود و تمام 25 نمونه جمع­آوری شده در این نوبت با موفقیت در خزانه مستقر و به کلکسیون منتقل شدند. از آنجا که بیشترین تلفات مربوطه به نوبت دوم قلمه­گیری و کاشت آن بود و زمان جمع‌آوری قلمه در نوبت دوم هم اوایل اردیبهشت (دیرترین زمان ممکن) بوده است، به­نظر می­رسد که زمان گرفتن قلمه و کاشت آن تأثیر جدی در موفقیت رشد قلمه و استقرار آن داشته باشد بنابراین توصیه می­گردد که در تحقیقات آینده و برنامه‌های تکثیر بید در صورت مساعد بودن شرایط محیطی قلمه­گیری زودتر انجام شود تا موفقیت در استقرار آن بالاتر باشد. بر­اساس تجارب فوق زمان مناسب قلمه­گیری از پایه­های مادری بید برای کاشت در سنندج و نواحی مشابه با توجه ­به ­سال و مکان اوایل تا اواسط فروردین می­باشد.

خصوصیات مورفولوژیک

همان‌طور که جدول میانگین­ها و همچنین رتبه­بندی میانگین­های صفات مورد بررسی نشان داده است پایه­های جمع‌آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های 7 ساله) به­طور عمده دارای بیشترین قطر و ارتفاع و پایه­های جمع­آوری شده در مرحله آخر جمع­آوری و انتقال در اسفند 84 (پایه­های 5 ساله) دارای کمترین قطر و ارتفاع بودند. با وجود آنکه از لحاظ متوسط قطر در بین پایه‌های جمع‌آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه‌های هفت ساله) سنندج6 ( Salix alba)، سنندج7 (Salix alba)، دیواندره1 (Salix alba)، سنندج3 (Salix excelsa) و سنندج5 (Salix excelsa) با میانگین قطر برابرسینه به­ترتیب 17/20، 29/18، 44/16، 06/16 و 16 سانتی­متر دارای قطری بیشتر از میانگین کل 7 ساله‌ها (89/12سانتی­متر) بوده و جزو برترین پایه­ها بودند، اما در مجموع میانگین قطر پایه­های 7 ساله متعلق به گونه­های Salix excelsa (08/14 سانتی­متر) و Salix triandra (91/12 سانتی متر) بیشتر از پایه­های متعلق به گونه Salix alba (50/12 سانتی­متر) بود. از لحاظ متوسط ارتفاع در بین پایه­های جمع­آوری شده در مرحله اول جمع­آوری و انتقال به کلکسیون (پایه­های 7 ساله) مریوان4 (Salix excelsa)، مریوان3 (Salix triandra)، سنندج3 (Salix excelsa)، سنندج5 (Salix excelsa) و سنندج1 (Salix excelsa) با میانگین ارتفاع به­ترتیب 42/10، 60/9، 67/8، 43/8 و 42/8 متر دارای ارتفاعی بیشتر از میانگین کل 7 ساله­ها (94/6 متر) بوده و جزو برترین پایه­ها بودند. از لحاظ خصوصیات گونه­ای هم در اینجا هم ارتفاع پایه‌های هفت ساله متعلق به گونه­های Salix excelsa (9/7 متر) و Salix triandra (09/7 متر) بیشتر از پایه­های متعلق به گونه Salix alba (43/6 متر) بوده است. بنابر­این بدون در نظر داشتن کیفیت چوب، میانگین تولید چوب پایه­های هفت ساله متعلق به گونه­های Salix excelsaو Salix triandra بیشتر از پایه­های هفت ساله گونه Salix alba است.

فنولوژی بید در شرایط اکولوژیکی سنندج

بر­اساس جدول فنولوژی پایه­های بید کردستان در بین پایه­های بید از لحاظ زمان ظهور پدیده­های حیاتی اختلاف قابل توجهی دیده شد. در مجموع دامنه پدیده­های حیاتی بید در استان به­صورت زیر بود:

- سن اولین گلدهی: 1 تا 2 سال

- زمان ظهور گل نر: 15 اسفند (پایه 104: S. aegyptiaca) تا 28 فروردین (پایه 311: S. alba)

- زمان ظهور گل ماده: 5 اسفند (پایه 123: S. excelsa) تا 28 فروردین (پایه­های 111: S. alba، 311: S. alba و 319: S. excelsa)

- زمان حداکثر گلدهی: 15 اسفند (پایه 104: S. aegyptiaca) تا 4 اردیبهشت (پایه 319: S. excelsa)

- زمان پراکنده شدن دانه گرده: 25 اسفند (پایه 104: S. aegyptiaca) تا 4 اردیبهشت (پایه 311: S. alba)

- زمان خاتمه گلدهی: 10 فروردین (پایه 104: S. aegyptiaca) تا 3 تیر (پایه 107: S. alba)

- زمان شروع خزان: 27 مهر (پایه 304: S. excelsa) تا 14 آذر (پایه 102: S. excelsa)

- زمان خزان کامل: 1 آذر (پایه 307: S. alba) تا 2 دی (پایه 116: S. excelsa)

سپاسگزاری

تحقیق حاضر بدون زحمات همکاران ارزشمند گروه تحقیقات صنوبر و درختان تندرشد مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و همکاران مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کردستان به­ویژه آقای مهندس یعقوب کارگر و آقای سید خالد هدایتی‌پور به­سرانجام نمی­رسید، بدین‌وسیله صمیمانه از همگی عزیزان قدردانی می‌کنم.

منابع مورد استفاده

References

- Anonymous, 1979. Poplars and willows in wood production and land use. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), Forestry Series 10. Rome, 328 p.

-Aravanopoulos, F.A., Lin, D., Zsuffa, L. and Hubbes M., 1998. Identification of selected willow (Salix L.) clones based on morphological, biochemical, and molecular data: a comparative analysis. International Poplar Commission (IPC), Abstracts of papers and posters presented at the 21st session of the commission, Portland, Oregon, USA.

- Aronsson, P. and Perttu, K., 1998. Willow vegetation filters for waste treatment and soil remediation combined with biomass production. The Forestry Chronicle, Vol. 77, No. 2 : pp. 293-299.

- Inger, A. I., 1998. Breeding for resistance to leaf beetles attacking biomass willow in Europe International Poplar Commission (IPC), Abstracts of papers and posters presented at the 21st session of the commission, Portland, Oregon, USA.

-Jaziraee, M. H. and Ebrahimi Rastaghi, M., 2003. Silviculture in Zagros forestology, Tehran University Publication., 558 p.

-Kauter, D., 2000.  Poplars for Short rotation forestry: An overview of the genus. University of Hohenheim Germany, 340 p.

 -Maassoumi, A. A., Aassadi, M. and Hemmati. A., 2011. Flora of Iran. Salicaceae, No.74. Research Institute of Forests and Rangelands publication, Iran, 90 p.

-Mir Haydar, H., 1996.. Plant sciences: plants application in preventing and treatment of diseases, volume2. Islamic Culture Publishing Office, 537 p.

- Rechinger, K.H., 1969. Flora Iranica, Volume 65: Salicaceae. Gebirge, Graz, Austria, 45p.

- Sabeti, H., 1994. Forests, trees and shrubs of Iran. University of Yazd, Yazd, I.R. Iran, 810 p.

-Sadati, S.A., 2000. Study of willows (Salix sp.) of Iran. Abstract of articles “The first conference of plantation with fast-growing species in north of Iran, Sari, 7th March 2000. Agricultural and Natural Resources Research Center of Mazandaran Province.

-Steven, J.B., Carina ,K.A. and Drew, R., 1998. Phylogenetic analysis yields insights into genetic complexity in Salix. International Poplar Commission (IPC), Abstracts of papers and posters presented at the 21st session of the commission, Portland, Oregon, USA.

-Tabatabaei, M. and Ghaseryani, F., 1992. Natural Resources of Kurdistan. Tehran university publication, Iran. 847p.

-Teresa, C., 1998. A willow breeding program for sawing and paper industries. International Poplar Commission (IPC), Abstracts of papers and posters presented at the 21st session of the commission, Portland, Oregon, USA.

-Yousefi, B., 2005. Collection and identification of Willows (Salix sp.) accessions of Kurdistan (Final Report of Research Project). Agricultural and Natural Resources Research Center of Kurdistan.province, 56 p.