Investigation on potential of few eucalypt species for absorbing pollutants and reserv-ing them in their leaves

فصلنامة علمی - پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران

جلد 21  شمارة 2، صفحة 372-357، (1392)

بررسی قابلیت چند گونه اکالیپتوس در جذب عناصر سنگین و ذخیره آنها در برگ‌ها

حسین سردابی^1*، محمد حسن صالحه شوشتری²، شهرام بانج شفیعی³، علی اشرف جعفری⁴، نوشین طغرایی³،

آناهیتا شریعت⁵و محمد حسن عصاره⁴

^1*- نویسنده مسئول، دانشیار، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران. پست الکترونیک: sardabi@rifr-ac.ir

²- کارشناس پژوهشی جنگل، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، اهواز

³- استادیار پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

4- استاد پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

5- کارشناس ارشد پژوهشی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

تاریخ دریافت: 25/4/91                                                                تاریخ پذیرش: 6/1/92

چکیده

درختان به‌عنوان عناصر زنده در اکوسیستم قادر هستند از طریق تنفس و جذب از طریق ریشه و همچنین فتوسنتز و سایر اعمال حیاتی، بخشی از مواد آلاینده را به مواد غیر مضر تبدیل نمایند و بخشی از آن را نیز در درون بافتهای خود ذخیره کرده و از تراکم و شدت آنها در هوا و خاک بکاهند. هدف از این تحقیق بررسی قابلیت اکالیپتوس‌ها در جذب آلاینده‌هاست. در این تحقیق ابتدا پنج محل اجرای طرح در مناطق آلوده استانهای خوزستان و بوشهر شناسایی و انتخاب شدند و در مرکز آنها نمونه‌برداری خاک از سه عمق مختلف انجام شد. آزمایش خاک​شناسی علاوه بر نه عنصر سنگین، شامل 12 خصوصیت فیزیکی و شیمیایی بود. گونه‌ها‌ی اکالیپتوس مورد آزمایش عبارت بودند از: E. camaldulensis، E. camaldulensis 9616، E. microtheca و E. sargentii که در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار کاشته شده بودند. قبل از نمونه‌برداری برگها، از هر کرت سه درخت نمونه به​صورت تصادفی انتخاب شدند. نمونه‌برداری برگ در چهار جهت جغرافیایی انجام شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش​های تجزیه واریانس و آزمون یک طرفه دانکن و توسط برنامه‌های کامپیوتری Excell و SAS انجام شد. بهترین عرصه‌های تحقیقاتی از نظر جذب آلاینده‌ها در توده‌های کاشته شده اکالیپتوس، به‌ترتیب اهمیت عبارتند از: دزفول، عیسوند، شوشتر، کرخه و کاکی. بهترین عملکرد گونه​ها با توجه به عرصه تحقیقاتی مربوطه عبارت بودند از:

1- گونه E. microthecaدر کرخه و شوشتر در درجه اول و در دزفول و عیسوند در درجه دوم

2- E. camaldulesis 9616

3- E. camaldulensis و E. sargentii

واژه‌های کلیدی: اکالیپتوس، عناصر سنگین، خاک، تجزیه گیاهی، آلایندهای نفتی، جنگلکاری

مقدمه

فعالیتهای بشر ازجمله جنگ خلیج فارس و آتش گرفتن چاه‌های نفت منجر به آلودگی مناطق جنوب کشور شده است. فلزات سنگین با ذخیره شدن در سلول‌های گیاهی از طریق جذب سطحی و همچنین جذب ریشه‌ای موجب اختلال در فرایندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی گیاه می‌شوند. زمانیکه آلودگی موجب تغییرات در خصوصیات شیمیایی خاک، تعادل عناصر، کیفیت تغذیه و کاهش توان تجدید حیات گیاه شود، تنش​های وارد به گیاه مضاعف می‌گردند. در بین استانهای تحت یورش آلودگیهای نفتی هشت استان بیشترین آلودگی را داشته که از بین آنها استانهای خوزستان و بوشهر در شمار آلوده‌ترین بوده، درحالی‌که استانهای ایلام، لرستان و چهارمحال بختیاری دارای آلودگی متوسط و استانهای فارس، هرمزگان و کهگیلویه و بویر احمد کمترین آلودگی را داشته‌اند (Keneshlo, 2005).

ایجاد آلودگیهای زیست محیطی مذکور به همراه پیشرفت شوری، مشکلات عمده اکولوژیکی را به همراه می‌آورد که همانا تغییر سیمای محیط طبیعی به سمت بیابانی شدن است. پاکسازی محیط زیست آلوده به فلزات سنگین و آلایند‌های آلی توسط جذب آنها بوسیله گیاهان یا گیاه‌پالایی(Phytoremediation)  امروزه جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. برخی از گیاهان که برای استخراج فلزات سنگین مورد استفاده قرار می‌گیرند (hyperaccumulators) ، دارای توانایی تجمع فلز در نسبتی بزرگتر از 1 هستند که برای مثال Brassica juncea باتوانایی تجمع فوق‌العاده سرب (Pb) بخوبی شناخته شده است (Takeda et al., 2006). با توجه به اینکه روشهای سنتی برداشت عناصر سنگین از خاک و آب بسیار پرهزینه و دشوار و اغلب ناموفق است، لزوم استفاده از گیاهان کاهش‌دهنده آلودگی خاک و آب روشن است. از طرفی با توجه به نیاز روزافزون جنگلکاری در ایران، لازم است که تحقیقی جامع بر روی گونه‌ها‌ی‌ اکالیپتوس و نقش این گیاهان در جذب عناصر سنگین انجام شود. Phytoremediation یک گزینه کم هزینه، به‌ویژه برای مناطق آلوده محسوب می‌شود. توانایی تجمع فوق‌العاده فلزات سنگین در کاربرد روش phytoremediation، بر مبنای سرعت رشد (تولید زیست‌توده) و میزان تجمع فلز سنگین (گرم فلز بر کیلوگرم بافت گیاه) استوار است. ازاین‌رو یافتن مؤثرترین گیاه سریع‌الرشد اکالیپتوس با توانایی حداکثر در جذب فلزات سنگین منجر به اقدام بعدی برای معرفی گیاهان با توان ژنتیکی بالاتر transgenic plants)) می‌گردد. در دهه‌های اخیر اکالیپتوس‌کاری در مناطق شمالی و جنوبی کشور رشد فزاینده‌ای یافته و بتازگی مسئله زراعت چوب در مناطق مذکور توجه همگانی را به خود معطوف کرده است. در استانهای خوزستان، بوشهر و فارس، کاشت درختان اکالیپتوس به‌منظور ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا در مناطق صنعتی و کارخانه‌های ذوب فلز و کاستن آلودگی هوا و خاک جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. ازاین‌رو با کاشت درختان اکالیپتوس که توانایی جذب و تجمع فلزات سنگین را دارند، به پاکسازی محیط (phytoremediation) کمک شایانی می‌شود (Salahi, 2007).

بررسیهای گوناگونی در مورد قابلیت جذب فلزات سنگین و دیگر آلاینده‌ها توسط گونه‌ها‌ی درختی در ایران و دیگر کشورها شده است. اکالیپتوس با رشد و تولید چوب بیشتر و جذب و نگهداری بیشتر عناصر و فلزات سنگین از خاک آبیاری شده با فاضلاب در اندام‌های‌ خود و تعریق فزونتر نسبت به سایر گونه‌ها‌ی‌ درختی کند رشد، در پالایش خاک از آلایند‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند‌. به‌عنوان‌مثال (2010) Rad et al. پس از آزمایش سازگاری و عملکرد هشت گونه و پروونانس اکالیپتوس با استفاده از فاضلاب شهری و صنعتی یزد، نتیجه گرفتند که گونه E. camaldulensis (41-zh) از نظر سازگاری، رشد ارتفاعی و قطری و قدرت جذب آب، موفق‌تر از سایر گونه‌ها‌ بوده است. (2010)Mosavi با استفاده

از سه تیمار آبیاری بر عملکرد درخت خرما (میوه‌دهی) شامل: 1- آبیاری غرقابی (جزر و مدی) در تمام مراحل تا زمان میوه‌دهی خرما، 2- آبیاری با دو سیستم غرقابی و استفاده از پساب فاضلاب در تمام مراحل و به طور نوبتی، 3- آبیاری با پساب فاضلاب و در تمام مراحل تا زمان میوه‌دهی خرما، نتیجه گرفت که عملکرد نخل در تیمار1، 2 و 3 به​ترتیب 76، 2/91 و 128 کیلوگرم برای هر اصله می‌باشد. Fereidooni et al (2010) نیز اثر فاضلاب بر عملکرد ذرت شیرین را با آزمایش پنج تیمار آبیاری و سه تیمار کود ازته بررسی کردند و نتیجه گرفتند که آبیاری کامل با پساب تصفیه شده منجر به افزایش عملکرد دانه‌ای کنسروی به میزان 65 درصد نسبت به سطح آبیاری با آب معمولی گردید. همچنین مصرف 80 کیلوگرم کود نیتروژن خالص در هکتار موجب افزایش 18 درصدی عملکرد علوفه تر نسبت به سطح بدون کود شد.

(1991) Benyon et al. سازگاری تعداد چهار گونه اکالیپتوس شامل: E. camaldulensis،E. globulus subsp. globulus، E. grandis و E. saligna، هرکدام همراه با سه پروونانس (مبدا بذر) مختلف و چهار تیمار متفاوت تراکم کاشت و دوره بهره‌برداری برای جنگلکاری با استفاده از فاضلاب صنعتی و شهری را در 35 کیلومتری جنوب غرب ملبورن استرالیا مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان می‌دهد که زنده‌مانی و ارتفاع گونه‌ها‌ بعد از یک سال از زمان کاشت رضایت‌بخش بوده و دو صفت یاد شده باتوجه به موقعیت عرصه، گونه‌ها‌ و پروونانس‌ها متغیر بود. میزان ارتفاع نیز با تغییر تراکم کاشت نوسان داشت. به‌طوری‌که بهترین عملکرد مربوط به گونه E. saligna بود. زنده‌مانی و میانگین ارتفاع بهترین پروونانس نسبت به بدترین پروونانس این گونه به​ترتیب در حدود 15 و 53 درصد بیشتر بود. میانگین ارتفاع همین گونه در تراکم 4444 اصله در هکتار، درحدود 24 درصد بیشتر از تراکم 1333 اصله در هکتار بود. (1991) et al. Barton اثر پساب ناشی از فراوری گوشت در کشور زلاندنو بر پایداری دو عرصه جنگلکاری شده دارای خاک لومی درشت دانه آبرفتی را بررسی کردند. درختان مورد ّآزمایش از سه جنس اکالیپتوس، آکاسیا و سرو بودند. آبیاری به دو روش قطره‌ای و غرقابی با غلظت‌های مختلف پساب انجام شد و فاصله کاشت 1x2 متر بود. صفات اندازه‌گیری شده متشکل از ارتفاع کل، قطر، زیست توده بخش هوایی و وضعیت تغذیه درختان بود. وضعیت نفوذپذیری خاک با دستگاه ringinfiltrometer ارزیابی شد. در یک عرصه پس از سه سال رشد درختان و 26 ماه تیمار آنها با پساب، گونه E. botryoides نسبت به سایر گونه‌ها‌ بیشترین میزان زیست توده و رشد ارتفاعی را داشت. گونه‌ها‌ی‌Cupressus lusitanica، C. macrocarpa و Acacia melanoxylon در درجه دوم اهمیت از نظر عملکرد بودند. عملکرد گونه A. dealbata نیز خوب بود، ولی دچار صدمه شدید از باد و طوفان شد. در عرصه دوم پس از گذشت 8/2 سال از رشد گونه‌ها‌ و تیمار آنها دو ماه پس از کاشت با پساب، مشخص کرد که بهترین گونه‌ها‌ از نظر رشد طولی و قطری به​ترتیب اهمیت، A. dealbata، E. ovata و E. botryoidesبودند. میانگین تولید زیست‌توده برای دو گونه برتر شامل: E. ovata و E. botryoides در مدت آزمایش به​ترتیب 60 و 56 تن در هکتار بود. اثر کاربرد تیمارهای پساب با غلظت‌های مختلف بر افزایش عملکرد درختان معنی‌دار بود. اثر آبیاری غرقابی بر میزان نفوذپذیری خاک منفی بود، به‌نحوی‌که در سال سوم آزمایش، اعمال تیمار پساب امکان‌پذیر نبود. آبیاری غرقابی موجب کاهش رشد درختان در حاشیه کرتهای آزمایشی و پخش غیر یکنواخت مواد جامد پساب در کرتها گردید. تیمار پساب موجب کاهش وزن مخصوص چوب گونه E. ovata از 466 به 430 کیلوگرم بر مترمکعب گردید. تیمارهای پساب موجب افزایش معنی‌دار عناصر غذایی ازت، فسفر و پتاسیم در برگها نسبت به تیمار شاهد گردید. بر اثر اعمال تیمار پساب، مقدار کلسیم کمتر و مقدار منیزیم تغییر نکرد یا کمتر شد. روش آبیاری غرقابی گرچه از نظر هزینه احداث و اجرا ارزانتر است، ولی قادر به حفظ حاصلخیزی خاک در کاربرد تیمار پساب با غلظت زیاد نمی‌باشد. دو محقق آمریکایی متشکل از (1991) Jokela & Smith اثر درازمدت (19 سال) پخش زباله‌های کمپوست شده و لجن فاضلاب شهری در منطقه فلوریدای آمریکای شمالی را روی رشد و عناصر جذب شده کاج الیوتی (P. elliottii var. elliottii) بررسی کردند. در چنین خاک​های با زهکشی و حاصلخیزی ناچیز (Ultic Haplaquods)، زیست‌توده چوب تنه و سطح مقطع بعد از 16 سال به​صورت معنی‌داری افزایش یافت و عناصر ازت، فسفر، بر، آهن، آلومینیوم و روی در بافت‌های درخت (برگها و ساقه‌ها) نیز به​صورت معنی‌داری زیاد بود. البته اثرهای تیمارها روی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در عمق 0-23 سانتیمتری نیمرخ خاک مشهود بود. (2003)  Salahi et al. مقدار جذب سرب در برگ سوزنی کاج تهران (P. eldarica) در پارک جنگلی چیتگر و مجاورت بزرگراه تهران-کرج را 22 پی‌پی‌ام اعلام کرده‌اند.

جمع‌کننده‌ها (Hyperaccumulators) بطور خاص مقادیر زیادی از مواد سمی (معمولا فلز یا شبه فلز) را در مدت رشد طبیعی و زادآوری جذب می‌کنند (Baker & Whiting, 2002, Reeves, 1992). در مطالعات اولیه Hyperaccumulator ها، مشخص شد که Hyperaccumulator مورد نظر تا 1000 میکروگرم نیکل را در یک گرم وزن خشک برگهایش دارد (Brooks et al., 1977). متعاقبا (1989) Baker & Brooks غلظت آستانه تحمل را برای دیگر فلزات تجمع یافته در گیاهان از 100 میکروگرم کادمیوم در یک گرم وزن خشک، 1000 میکروگرم نیکل، مس، کبالت و سرب در یک گرم وزن خشک و 10000 میکروگرم روی و منگنز در یک گرم وزن خشک تعیین کردند.

(2001) Soares et al. اثر سمیت روی را در محلول غذایی بر روی رشد و تغذیه Eucalyptus maculataوE. urophylla  در گلخانه بررسی کردند. مقدار بحرانی سمیت فلز روی در E. maculata 835 و در E. urophylla  8/697میلی​گرم/کیلوگرمبود. این نتایج نشان داد کهE. maculataمقاومت بیشتری نسبت به  E. urophyllaاز نظر مقاومت به سمیت فلز روی دارد. اکوتیپ‌های Ganges و Vivez می‌توانند تا 10000 و 12500 میلی‌گرم کادمیوم را در هر کیلوگرم وزن خشک بدون نشان دادن علائم مسمومیت جذب نمایند. اکوتیپ‌های WolfPuy de و Prayon فقط تا میزان 2300 و 4800 میلی‌گرم کادمیوم را در هر کیلوگرم وزن خشک در خود جمع می‌نمایند (Salt et al., 1997).

(2003) Robinson et al. در روش Phytoremediation از گیاهان در قالب پمپ زیستی (Biopump) برای بهبود و اصلاح محیط‌زیست تخریب شده استفاده کردند. این تحقیق در یک عرصه 6/3 هکتاری آلوده به عنصر بر (B) که موجب آلودگی آب نهرهای منطقه شد، انجام گردید. برای کنترل شستشوی عنصر بر، از صنوبرهایی که مصرف آب بالایی دارند استفاده شد. درختان جوان انتخاب شده قبل از خزان برگها بصورت مالچ درآمده و برای فراهم کردن بر آلی (Organic B) در قطعات مورد کاربرد برای درختان میوه، استفاده شدند.

هدف تحقیق اندازه‌گیری مقدار عناصر سنگین در خاک و در برگ گونه‌ها‌ی اکالیپتوس و معرفی مقاومترین آنها به آلودگی نفتی محیط زیست برای استفاده در برنامه احیای مناطق مختلف آلوده به مواد نفتی و صنعتی است.

مواد و روش‌ها

در این تحقیق ابتدا محل اجرای طرح در مناطق آلوده استانهای خوزستان و بوشهر شناسایی و انتخاب شد. سپس با استفاده از منابع موجود و گزارشهای داخلی و خارجی مرتبط به آلودگی نفتی ناشی از جنگ خلیج فارس و آتش‌سوزی چاه‌های نفت کویت، مانند et al. (2000) Norooziو گزارش نهایی برخی از طرحهای تحقیقاتی اجرا شده مانند (2005)، Keneshlo مناطقی از دو استان مورد نظر که به شدت در سال 1991 میلادی آلوده شده‌ بودند، مشخص شدند و براساس آن محل اجرای طرح مشخص شد. آنگاه در استان خوزستان سه ایستگاه و در استان بوشهر دو ایستگاه انتخاب شدند که مشخصات هریک به شرح زیر توضیح داده می‌شود.

ایستگاه تحقیقاتی تثبیت شن‌های روان (شمال غرب رودخانه کرخه)

این ایستگاه در 35 کیلومتری شهر حمیدیه و 5/1 کیلومتری شمال غرب رودخانه کرخه قرار دارد و در زمستان سال 1372 چهار گونه اکالیپتوس شامل: E. camaldulensis9616، E. microtheca، E. sargentii وE. camaldulensisدر قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی، در سه تکرار، به روش دیم کامل، به فاصله کاشت 3 در 3 متر و به تعداد 70 پایه در هر واحد آزمایشی 70 در آن کاشته شدند.

ایستگاه تحقیقات عباس‌آباد دزفول

این ایستگاه در 15 کیلومتری جنوب غربی شهرستان دزفول و در مجاورت رودخانه دز قرار دارد و در سال 1372 دو گونه اکالیپتوس E. camaldulensis9616 و E. microthecaدر قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار، به فاصله کاشت 3 در 3 متر و تعداد 90 اصله در هر واحد آزمایشی کاشته شدند.

ایستگاه تحقیقات کوشکک شوشتر

این ایستگاه در اواخر جاده دزفول به شوشتر و روبروی روستای کوشکک و مجاورت رودخانه کارون قرار دارد. گونه‌ها‌ی مورد آزمایش، سال کاشت و روش کاشت و طرح آماری مانند ایستگاه عباس‌آباد دزفول می‌باشد.

ایستگاه تثبیت شن و بیابان‌زدایی عیسوند بوشهر

این ایستگاه در جاده بوشهر به برازجان قرار دارد و در سال 1356 برای تثبیت بیولوژیک شن‌های روان شهرستان بوشهر و در ادامه پارک جنگلی چاه‌کوتاه تأسیس شد و فقط دارای دو گونه اکالیپتوس شامل:

 E. camaldulensis9616 و E. microthecaاست که به فاصله 8 در 10 متر و در سطح بیش از سه تکرار کاشته شدند که برای این تحقیق فقط سه تکرار انتخاب گردید.

ایستگاه تحقیقات جنگل و مرتع کاکی

این ایستگاه در یک کیلومتری شمال شهر کاکی از توابع شهرستان دشتی و به فاصله 120 کیلومتری بوشهر قرار دارد و در سال 1374 طرح تحقیقاتی تعیین دور آبیاری مناسب برای کنار، آکاسیا و اکالیپتوس با فاصله کاشت 5 در 5 متر در قالب طرح آماری کرتهای خرد شده در چهار تکرار با طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی اجرا گردید، برای این تحقیق فقط گونه اکالیپتوس
 E. camaldulensis9616 مورد استفاده قرار گرفت.

نمونه‌برداری خاک برای اندازه‌گیری آلایندها و بررسی خصوصیات خاک

بجز ایستگاه کرخه که برای نمونه‌برداری خاک از یک پروفیل آماده به عمق حدود 5/1 متر استفاده شد، در دو ایستگاه دیگر استان خوزستان برای نمونه‌برداری خاک از یک پروفیل به عمق 60 سانتی​متر استفاده شده و در هر پروفیل تعداد سه نمونه تهیه گردید (لایه‌های 20 سانتی​متری). از پروفیل ایستگاه کرخه نیز سه نمونه خاک از لایه‌های 50 سانتیمتری برداشت گردید. رویهمرفته در استان خوزستان نه نمونه خاک برداشت شد. نمونه‌برداری خاک برای اندازه‌گیری عناصر سنگین شامل: آهن، روی، سرب، سیلیکون، کادمیوم، کروم، مس، نیکل و وانادیوم و تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی شامل: بافت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، ماده آلی، کربن آلی، ازت کل، فسفر و پتاسیم و سدیم و منیزیم و کلسیم قابل جذب، انجام شد. در ایستگاه کاکی با توجه به وجود دو تیپ خاک، دو پروفیل حفر گردید. بنابراین، در استان بوشهر نیز همانند استان خوزستان نه نمونه خاک برداشت گردید. نظر به این که میان اعماق مختلف خاک هیچگونه اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد، ارائه نتایج در این زمینه به​منظور جلوگیری از افزایش بی‌مورد حجم مقاله، ضروری به نظر نرسید. البته اندازه‌گیری تمام آلاینده‌ها به​علت فقدان تیترازول استاندارد، امکان‌پذیر نبود. آلاینده‌ها با استفاده از روش عصاره‌گیری DTPA و دستگاه ICP- Integra XL و تیترازول استاندارد، اندازه‌گیری شدند (Parsadoost et al., 2007).

بررسی آلاینده‌ها در عصاره برگ‌ها

برای بررسی میزان آلایندها در برگ درختان اکالیپتوس، نیاز به جمع‌آوری برگ‌های بالغ گونه‌ها‌ی‌ اکالیپتوس به روش زیر بود:

الف- انتخاب سه درخت اکالیپتوس از هر گونه یا از هر تیمار در هر تکرار به​صورت تصادفی در دو محل مورد نظر

ب - جمع‌آوری برگ از هر درخت در چهار جهت جغرافیایی مختلف به​صورت جداگانه به میزان یک مشت برای هر جهت، شستن آنها و قرار دادن هر نمونه در پاکت کاغذی پس از درج کد هر تیمار و هر جهت روی پاکت‌ها و بستن پاکت‌ها (تعداد نمونه‌ها برای هر تیمار در یک تکرار 12 و در سه تکرار 36 می‌باشد).

ج- خشک کردن نمونه‌ها با نگهداری آنها در یک آون الکتریکی با دمای 60 درجه سانتیگراد به مدت سه روز

د- آسیاب کردن نمونه‌ها و بسته‌بندی و کدگذاری نمونه‌های آسیاب شده.

ه- استفاده از روش (2007)  et al. Parsadoost برای تهیه عصاره برگهای آسیاب شده در آزمایشگاه فیزیولوژی گروه زیست فناوری منابع طبیعی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور.

رویهمرفته تعداد 216 نمونه برگ برای اجرای این بخش از پروژه تحقیقاتی جمع‌آوری شده بود. از آنجایی که در ایستگاه کاکی فقط یک گونه اکالیپتوس موجود بود (E. camaldulensis 9616)، ازاین‌رو انجام تجزیه واریانس امکان‌پذیر نبود، بنابراین نتایجی در مورد این ایستگاه ارائه نمی‌شود و در هنگام ارائه نتایج در سطح کل عرصه‌های مورد آزمایش، میزان آلاینده‌های برگ درختان اکالیپتوس موجود در این ایستگاه با دیگر ایستگاه‌ها مقایسه خواهد شد.

نتایج

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک

جدول‌های1 تا 2 نتایج تجزیه واریانس داده‌های مربوط به خصوصیات خاک عرصه‌های مورد آزمایش و مقایسه میانگین داده‌ها در عرصه‌های مختلف را نشان می‌دهند. همانگونه که ملاحظه می‌شود بجز مقدار فسفر، میان عرصه‌های مختلف از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک اختلاف معنی‌دار در سطح 95 و 99 درصد وجود دارد (جدول1)، اما در مجموع میان اعماق مختلف خاک هیچگونه اختلاف معنی‌داری مشاهده نمی‌شود (جدول3). ایستگاه‌های دزفول و شوشتر دارای بیشترین درصد رس هستند و بقیه ایستگاه‌ها در یک سطح می‌باشند (جدول2). بیشترین درصد سیلت به ایستگاه شوشتر تعلق دارد و ایستگاه‌های دزفول و کاکی2 در مرحله بعد قرار دارند و دیگر ایستگاه‌ها دارای کمترین درصد سیلت می‌باشند. بیشترین درصد شن به ایستگاه‌های کرخه، عیسوند و کاکی1 و کمترین آن به ایستگاه شوشتر تعلق دارد (جدول2). کمترین مقدار پتاسیم به عرصه کاکی1 تعلق دارد و دیگر ایستگاه‌ها از این نظر در یک سطح می‌باشند. ایستگاه‌های شوشتر و دزفول به‌ترتیب دارای بیشترین مقدار مواد آلی و عرصه کاکی1 دارای کمترین درصد مواد آلی است. به همین نسبت بیشترین و کمترین درصد ازت به عرصه‌های شوشتر و کاکی1 تعلق دارد. ایستگاه‌های دزفول و شوشتر دارای بیشترین و ایستگاه عیسوند دارای کمترین مقدار سدیم بودند، درحالی‌که ایستگاه‌های کرخه و شوشتر دارای بیشترین و ایستگاه عیسوند دارای کمترین مقدار منیزیم بودند. اما ایستگاه شوشتر دارای بیشترین و ایستگاه کرخه دارای کمترین مقدار کلسیم بودند. از نظر هدایت الکتریکی، به‌ترتیب عرصه‌های دزفول و کاکی2 دارای بیشترین سطح بودند و دیگر عرصه‌ها هم سطح بودند، اما از نظر اسیدیته، عرصه‌های کرخه و کاکی1 واجد بیشترین مقدار و ایستگاه دزفول واجد کمترین مقدار بود (جدول2)

آلایندهای خاک

جدولهای3 تا 4 نتایج تجزیه واریانس داده‌های مربوط به میزان آلایندها در خاک عرصه‌های مورد آزمایش و مقایسه میانگین داده‌ها در عرصه‌ها و عمق‌های مختلف را نشان می‌دهند. همانگونه که ملاحظه می‌شود، میان ایستگاه‌ها و عرصه‌های مختلف تحقیقاتی اختلاف معنی‌داری از نظر میزان آلایند‌ها مشاهده نمی‌شود (جدول3)، اما براساس آزمایش دانکن میان ایستگاه‌ها فقط از نظر مقدار روی و آهن اختلاف معنی‌دار دیده می‌شود. بنابراین بیشترین و کمترین مقدار روی به​ترتیب در عرصه‌های کاکی1 و کرخه به چشم می‌خورد و بقیه عرصه‌ها در یک سطح هستند. البته بیشترین مقدار آهن به ایستگاه دزفول تعلق دارد و مقدار آن در سایر ایستگاه‌ها در یک سطح است (جدول4).

جدول1- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در ایستگاه‌های مختلف (تجزیه واریانس)

**= معنی‌دار در سطح 99 درصد، *= معنی‌دار در سطح 95 درصد، ns= معنی‌دار نیست.

ادامه جدول1

جدول2- مقایسه میانگین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی (میلی‌گرم/کیلوگرم) خاک در شش ایستگاه تحقیقاتی (آزمایش دانکن)

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

ادامه جدول2

جدول3- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن عناصر سنگین خاک در ایستگاه‌های مختلف (تجزیه واریانس)

ns= معنی‌دار نیست

جدول4- مقایسه میانگین آلایند‌های خاک (میلی‌گرم در کیلوگرم خاک) در شش ایستگاه تحقیقاتی (آزمایش دانکن)

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

آلایندهای موجود در برگ درختان

ایستگاه عیسوند بوشهر

جدول​های5 تا 6 نتایج تجزیه واریانس داده‌های میزان آلایند‌‌های موجود در برگ درختان دو گونه اکالیپتوس کاشته شده در ایستگاه عیسوند بوشهر و مقایسه گونه‌ها‌ی‌ اکالیپتوس از نظر میزان آلایندها را نشان می‌دهند. به‌طوری‌که براساس جدول5، میان تکرارها از نظر میزان آلاینده‌های روی، نیکل و کادمیوم و میان تیمارها از نظر میزان آلایند‌های نیکل، آهن و وانادیوم اختلاف معنی‌دار مشاهده می‌شود و آزمون دانکن نیز نتایج مشابهی دارد (جدول6). البته مقدار آلاینده‌های نیکل و آهن و برگ​ها در گونه E. microtheca بیش از گونه E. camaldulensis 9616 است.

جدول5- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن عناصر سنگین برگ اکالیپتوس در دو سطح گونه در ایستگاه عیسوند بوشهر

**= معنی‌دار در سطح 99 درصد، ns= معنی‌دار نیست

جدول6- مقایسه میانگین عناصر سنگین برگ اکالیپتوس (میلی‌گرم در گرم) در دو سطح گونه در ایستگاه عیسوند

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

ایستگاه کرخه خوزستان

جدولهای7 و 8 نتایج تجزیه واریانس داده‌های میزان آلاینده‌های موجود در برگ چهار گونه اکالیپتوس کاشته شده در ایستگاه کرخه خوزستان و مقایسه گونه​ها را از نظر میزان آلاینده‌ها نشان می‌دهد. براساس جدول7 میان تکرارها از نظر میزان روی، نیکل، آهن و سیلیکون، و میان تیمارها از نظر میزان نیکل و آهن اختلاف معنی‌دار مشاهده می‌شود. با توجه به جدول8، مشاهده می‌شود که علاوه بر عناصر نیکل و آهن، میان تیمارها از نظر عنصر وانادیوم نیز اختلاف معنی‌داری دیده می‌شود. از نظر عنصر نیکل، E. camaldulensis9616 دارای کمترین جذب، از نظر عنصر آهن باز همین گونه و E. sargentii دارای کمترین جذب و سرانجام از نظر وانادیومE. camaldulensis9616 و E. microtheca به‌ترتیب دارای کمترین و بیشترین جذب بوده‌اند. رویهمرفته E. microtheca از نظر سه آلایند یاد شده دارای بیشترین جذب بوده است.

جدول7- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن عناصر سنگین برگ اکالیپتوس در چهار سطح گونه در پایگاه کرخه خوزستان

**= معنی‌دار در سطح 99 درصد، *= معنی‌دار در سطح 95 درصد، ns= معنی‌دار نیست

جدول8- مقایسه میانگین عناصر سنگین برگ اکالیپتوس (میلی‌گرم در گرم) در چهار سطح گونه در پایگاه کرخه خوزستان

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

ایستگاه عباس آباد دزفول

جدول9 نتایج تجزیه واریانس داده‌های میزان آلاینده‌های موجود در برگ دو گونه اکالیپتوس کاشته شده در ایستگاه عباس‌آباد دزفول خوزستان را نشان می‌دهد. براساس جدول9 میان تکرارها و تیمارها از نظر میزان عناصر سنگین برگ اختلاف معنی‌دار مشاهده نمی‌شود، بنابراین با توجه به این موضوع، از ارائه جدول​های بعدی برای جلوگیری از افزایش بی‌مورد حجم مقاله خودداری می‌شود.

جدول9- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن عناصر سنگین برگ اکالیپتوس در دو سطح گونه در پایگاه عباس‌آباد دزفول

*= معنی‌دار در سطح 95 درصد، ns= معنی‌دار نیست

ایستگاه کوشکک شوشتر

جدولهای10 و 11 نتایج تجزیه واریانس داده‌های میزان آلاینده‌های موجود در برگ دو گونه اکالیپتوس کاشته شده در ایستگاه کوشکک شوشتر خوزستان و مقایسه گونه​ها را از نظر میزان آلاینده‌ها نشان می‌دهد. براساس جدول10، میان تکرارها از نظر میزان نیکل و سرب و میان تیمارها از نظر میزان نیکل و کادمیوم اختلاف معنی‌دار مشاهده می‌شود. با توجه به جدول11، میزان عناصر جذب شده نیکل و کادمیوم در E. microtheca بیش از E. camaldulensis9616 می‌باشد.

جدول10- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن عناصر سنگین برگ اکالیپتوس در دو سطح گونه در پایگاه کوشکک شوشتر

**= معنی‌دار در سطح 99 درصد، ns= معنی‌دار نیست

جدول 11- مقایسه میانگین عناصر سنگین برگ اکالیپتوس (میلی‌گرم در گرم) در دو سطح گونه در پایگاه کوشکک شوشتر

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

کل ایستگاه‌های تحقیقاتی

جدول‌های12 تا 15 نتایج تجزیه واریانس داده‌های میزان آلاینده‌های موجود در برگ گونه‌های اکالیپتوس کاشته شده در پنج ایستگاه تحقیقاتی مورد آزمایش و مقایسه گونه​ها، ایستگاه‌ها و اثر متقابل این دو را از نظر میانگین میزان آلاینده‌ها نشان می‌دهد. براساس جدول12، میان ایستگاه‌ها و اثرهای متقابل تیمارها و ایستگاه‌ها بجز عنصر کروم از نظر کل آلاینده‌ها، میان تکرارها از نظر عناصر روی، نیکل، کادمیوم، سرب، آهن و سیلیکون و میان تیمارها فقط از نظر عناصر نیکل و کادمیوم اختلاف معنی‌دار مشاهده می‌شود. با این حال، براساس آزمون دانکن (جدول13)، میان گونه​ها یا تیمارها علاوه بر دو عنصر یاد شده، از نظر عناصر روی، سرب، آهن، وانادیوم و سیلیکون نیز اختلاف معنی‌دار مشاهده می‌شود. از نظر عنصر روی بیشترین مقدار جذب به E. microtheca و E. camaldulensis و کمترین آن به E. camaldulensis9616، از نظر عنصر نیکل بیشترین مقدار جذب به E. microtheca و کمترین آن به E. camaldulensis9616، از نظر عنصر کادمیوم بیشترین مقدار جذب به   E. microtheca و کمترین آن به سه گونه دیگر، از نظر عنصر سرب بیشترین مقدار جذب به E. camaldulensis و E. camaldulensis9616 و کمترین آن به دو گونه دیگر، از نظر عنصر آهن بیشترین مقدار جذب به E. camaldulensis و کمترین آن به E. camaldulensis9616، از نظر عنصر وانادیوم بیشترین مقدار جذب به E. camaldulensis و کمترین آن به E. camaldulensis9616 و در پایان از نظر عنصر سیلیکون بیشترین مقدار جذب به دو گونه E. camaldulensisو E. sargentii و کمترین آن به دو گونه دیگر تعلق داشت. با در نظر گرفتن جدول14 که میانگین آلاینده‌ها را در پنج ایستگاه تحقیقاتی مقایسه می‌کند، ملاحظه می‌شود که از نظر عنصر روی بیشترین مقدار به دو ایستگاه شوشتر و دزفول و کمترین آن به دو ایستگاه کاکی و عیسوند، از نظر عنصر نیکل بیشترین مقدار به دو ایستگاه عیسوند و شوشتر و کمترین آن به ایستگاه دزفول، از نظر عنصر کادمیوم بیشترین مقدار به ایستگاه عیسوند و کمترین آن به ایستگاه کاکی، از نظر عنصر سرب بیشترین مقدار به ایستگاه عیسوند و کمترین آن به ایستگاه کرخه، از نظر عنصر آهن بیشترین مقدار به ایستگاه کرخه و کمترین آن به دو ایستگاه شوشتر و کاکی، از نظر عنصر وانادیوم بیشترین مقدار به ایستگاه کرخه و کمترین آن به ایستگاه شوشتر و در پایان از نظر عنصر سیلیکون بیشترین مقدار به ایستگاه کرخه و کمترین آن به دو ایستگاه عیسوند و کاکی تعلق داشت. جدول15 میانگین آلاینده‌های برگها را با توجه به اثرهای متقابل تیمارها و ایستگاه‌ها نشان می‌دهد. از نظر عنصر روی بیشترین جذب به اثر متقابل ایستگاه شوشتر و گونه E. microtheca و کمترین آن به اثر متقابل ایستگاه کاکی و گونه E. camaldulensis9616، از نظر عنصر نیکل بیشترین مقدار جذب به اثر متقابل ایستگاه شوشتر و گونه E. microtheca و کمترین آن به سه نوع اثر متقابل شامل کرخه camaldulensis9616، دزفول camaldulensis9616 و دزفول E. microtheca، از نظر عنصر کادمیوم بیشترین مقدار جذب به اثر متقابل عیسوند و E. microtheca و کمترین مقدار آن به سه نوع اثر متقابل شامل: کرخه E. camaldulensis9616، کرخه E. sargentii، دزفول E. camaldulensis9616 و کاکی E. camaldulensis9616، از نظر عنصر سرب بیشترین مقدار جذب به سه نوع اثرهای متقابل شامل: دزفول E. camaldulensis9616، عیسوند E. camaldulensis9616 و عیسوند E. microtheca و کمترین آن نیز به سه نوع اثر متقابل شامل: کرخه E. camaldulensis9616- کرخه E. camaldulensis و کرخه E. sargentii، از نظر عنصر آهن بیشترین مقدار جذب به اثر متقابل کرخه E. microtheca و کمترین آن به اثر متقابل کاکی E. camaldulensis9616، از نظر عنصر وانادیوم بیشترین مقدار جذب به اثر متقابل کرخه E. microtheca و کمترین آن به دو نوع اثر متقابل شامل: شوشتر E. microthecaو شوشتر E. camaldulensis9616 و سرانجام از نظر عنصر سیلیکون بیشتر مقدار جذب به اثر متقابل کرخه E. microthecaو کمترین آن به سه نوع اثر متقابل شامل: عیسوند E. camaldulensis9616- عیسوند E. microtheca و کاکی E. camaldulensis9616 تعلق داشت.

جدول12- مقایسه میانگین مربعات و معنی‌دار بودن آلاینده‌های برگ درختان اکالیپتوس در مناطق مختلف

**= معنی‌دار در سطح 99 درصد، *= معنی‌دار در سطح 95 درصد، ns= معنی‌دار نیست

جدول13- مقایسه میانگین آلاینده‌های برگ در گونه‌ها‌ی‌ اکالیپتوس موجود در ایستگاه‌های مختلف (میلی‌گرم/گرم)

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

جدول14- مقایسه میانگین آلاینده‌های برگ گونه​های اکالیپتوس‌ در ایستگاه‌های مختلف خوزستان و بوشهر (میلی‌گرم/گرم)

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

جدول15- مقایسه میانگین میزان آلاینده‌های برگ اکالیپتوس‌ها با توجه به اثر متقابل تیمارها و ایستگاه‌های مختلف

حروف مشابه انگلیسی معرف عدم اختلاف معنی‌دار میان داده‌هاست.

بحث

قدر مسلم پنج عرصه تحقیقاتی مورد استفاده در این پژوهش، از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و عملکرد گونه​های اکالیپتوس مورد آزمایش، با هم متفاوتند. با توجه به موضوع تحقیق که در ارتباط با اثر گونه‌ها‌ی مختلف اکالیپتوس در جذب آلاینده‌های محیطی است، بیشتر به این جنبه نتایج تکیه می‌شود و در صورت لزوم از نتایج خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک برای بحث در مورد نتایج مربوط به میزان آلاینده‌ها در خاک و درختان اکالیپتوس بهره‌گیری می‌شود. البته بحث راجع به کل نتایج با تمام جزئیات آن امکان‌پذیر نیست. در اینجا ابتدا راجع به وضعیت آلاینده‌ها در خاک و درختان، سپس راجع به تفاوت گونه​های مختلف اکالیپتوس از نظر جذب آلاینده‌ها در عرصه‌ها و ایستگاه‌های مختلف تحقیقاتی بحث خواهد شد.

براساس گزارش (1977)& et al.  Brooks‌ و (1989)& Brooks  Baker آستانه تحمل گیاهان به برخی عناصر سنگین و سمی مانند سرب، کادمیوم، نیکل و مس 1000 میلی‌گرم در یک کیلوگرم ماده خشک است و آستانه تحمل آنها به فلز روی 10000 میلی​گرم/کیلوگرم است. چنانچه با دقت به جدول8 توجه شود، ملاحظه می‌شود که میزان آلاینده‌های موجود در خاک در سال 1384 (سال نمونه‌برداری خاک ایستگاه‌ها) بسیار ناچیز بوده و اغلب کمتر از یک میلی​گرم/کیلوگرم است. (2007) Salahi به نقل از (2001) et al. Soares اثر سمیت روی را در محلول غذایی بر روی رشد و تغذیهEucalyptus maculata  وE. urophylla  به​منظور ارزیابی اثرهای مقادیر اضافه روی بر رشد و تغذیه اکالیپتوس در گلخانه انجام دادند. مقدار بحرانی سمیت فلز روی 835 میلی‌گرم/کیلوگرم در  E. maculata و 8/697 میلی‌گرم/کیلوگرم درE. urophylla  بود. بنابراین مقدار عناصر سنگین خاک ایستگاه‌های مختلف تحقیقاتی تا سال 1384 چشمگیر نبوده و ایجاد مسمومیت برای گیاهان نکرده‌اند. رویهمرفته مقدار آلاینده‌ها در ایستگاه‌های تحقیقاتی مختلف و در اعماق مختلف هر ایستگاه به صورت معنی‌دار متفاوت نیست.

اکنون میزان آلاینده‌ها در برگهای اکالیپتوس بررسی می‌شود. مقدار آلاینده‌ها به طور باورنکردنی در برگهای اکالیپتوس و در ایستگاه‌های مختلف ده‌ها و گاهی چند هزار برابر مقدار آن در چوب تنه آنهاست (جدولهای 6، 8، 11، 13 و 15). معنی‌دار بودن اثر متقابل ایستگاه‌ها و گونه‌ها‌ نشان می‌دهد که عملکرد گونه‌ها‌ی مختلف در جذب آلاینده‌ها در ایستگاه‌های مختلف یکسان نمی‌باشد، بلکه با توجه به خصوصیات محیطی، به‌ویژه نوع خاک تغییر می‌یابد. (2008) Assareh et al. نیز گزارشی در مورد اثر متقابل دیگر عامل​ها بر عملکرد گونه​های اکالیپتوس از نظر جذب روی و مس ارائه کرده‌اند. این جدول‌ها نشان می‌دهند که اکالیپتوس‌ها مقادیر زیادی از آلاینده‌ها را جذب کرده‌اند که با مقدار موجود در خاک در سال 1384 خیلی متفاوت است و همچنین ثابت می‌کنند که مقدار عمده آلاینده‌ها در سالهای اولیه کاشت اکالیپتوس‌ها جذب شده‌اند. (2005) Keneshlo نیز در گزارش مشابهی اعلام کرده است که در بین گونه​های وارداتی، گونه​های جنس اکالیپتوس بیشترین نقش را در کاهش آلودگی، به‌ویژه سرب داشته‌اند. از نظر ذخیره آلاینده‌ها در برگ‌های اکالیپتوس‌ها، گونه​ها به‌ترتیب اهمیت عبارتند از:   E. camaldulensis، E. microtheca، E. sargentii  و E. camaldulesis 9616. که به‌ترتیب نشان‌دهنده بردباری گونه‌ها‌ به آلودگی و ظرفیت آنها از نظر جذب و ذخیره آلاینده‌هاست. بهترین عرصه‌های تحقیقاتی از نظر جذب آلاینده‌ها در توده‌های کاشته شده اکالیپتوس، به‌ترتیب اهمیت عبارتند از: دزفول، عیسوند، شوشتر، کرخه و کاکی. بهترین عملکرد گونه​ها با توجه به عرصه تحقیقاتی مربوطه عبارتند از:

1-              گونه E. microthecaدر کرخه و شوشتر در درجه اول و در دزفول و عیسوند در درجه دوم

البته کنشلو (1384) گزارش کرده است که در سایت‌های مختلف در شرایطی که آلودگی شدید باشد، گونه Eucalyptus microtheca  در مقایسه با دیگر گونه‌ها‌ قادر خواهد بود مقادیر زیادی ترکیبات روی، سرب و کادمیوم را از خاک جذب و در برگهای خود ذخیره نماید.

2- E. camaldulesis 9616

3- E. camaldulensis و E. sargentii

منابع مورد استفاده

References

- Assareh, M.H., Shriat, A. and Ghamari-Zare, A., 2008. Seedling response of three Eucalyptus species to copper and zinc toxic concentrations. Caspian Journal of Environmental Sciences, 6(2): 97-103.

- Baker, A. and Brooks, R. 1989. Terrestrial higher plants which hyperaccumulate metallic elements. A review of their distribution, ecology and phytochemistry. Biorecovery, 1(2): 81-126

- Baker, A.J.M. and Whiting, S.N., 2002. In search of the Holy Grail- a further step in understanding heavy metals hyperaccumulation in plants. New Phytologist, 155(1): 1-4.

- Barton, P., Oliver, G., Nicholas, I. and Thora, A., 1991. Suitability and growth of tree species irrigated with meat processing wastewater. In: ‘Productivity inPerspective’ (Ed. P. J. Ryan), Proceeding of Third Australian Forest Soils and Nutrition Conference, Melbourne, 7-11 October 1991, Forest Commission of New South Wales, Sydney: 109-110.

- Benyon, R., Hutchinson, D., Stewart, H.T.L. and O'Shaughnessy, P.J., 1991. Establishment of eucalypt plantations irrigated with sewage at Werribee, Victoria. In:‘Productivity inPerspective’ (Ed. P. J. Ryan), Proceeding of Third Australian Forest Soils and Nutrition Conference, Melbourne, 7-11 October 1991, Forest Commission of New South Wales, Sydney: 107-108.

- Brooks, R. R., Lee, J., Reeves, R. D. and Jaffre, T., 1977. Detection of nickeliferous rocks by analysis of herbarium specimens of indicator plants. Journal of Geochemical Exploration,7: 49-57.

- Fereidooni, M.J., Faraji, H., Oliaei, H.R. and Adhami, E., 2010. Sweet corn production, irrigated by refined wastewater of Yasooj City of Iran. Proceedings of second seminar on: the Position of Water Reuse and Effluents on Water Rresources Management: Applications in Agriculture and Landscape Irrigation, 20 Oct. 2010, Mashhad, I.R. Iran, Abstracts: 30-31.

- Jokela, E.J. and Smith, W.H., 1991. Disposal and recycling of composted municipal waste in a slash pine plantation. In: ‘Productivity in Perspective’ (Ed. P. J. Ryan In ‘Productivity inPerspective’ (Ed. P. J. Ryan), Proceeding of Third Australian Forest Soils and Nutrition Conference, Melbourne, 7-11 October 1991, Forest Commission of New South Wales, Sydney: 112.

Keneshlo, H., 2005. Restoration reforestation practices in forest ecosystems of Iran damaged by Kuwaiti burning oil wells. Final Report of Research Project, Research Institute of Forests and Rangelands, 67 p.

- Mosavi, S.Z., 2010. Economical efficiency of application of non-industrial refined effluents of Abadan city of Iran on date palm production. Proceedings of second seminar on: the Position of Water Reuse and Wastewater on Water Resources Management: Applications in Agriculture and Landscape Irrigation, 20 Oct. 2010, Mashhad, I.R. Iran, Abstracts: 210-211.

- Noroozi, A.A., Jalali, N. and Aminipouri, B., 2000. Tracking of smoke plumes generated by Kuwaiti's oil well fire, using model based image analysis. International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing, vol. XXXIII, part B7, Amsterdam: 1019-1026.

- Parsadoost, F., Bahreini-nezhad, B., Safari Sanjani, A.A. and Kaboli, M.M., 2007. Phytoremediation of lead with native rangeland plants in Irankoh pollutes soils. Pajouhesh va Sazandegi, 75(2): 54-63.

- Rad, M.H., Sardabi, H., Soltani, M. and Ghelmani, S.V., 2010. Comparison of different eucalypt species and provenances in respect to their vegetative growth, irrigated by wastewater of Yazd City of Iran. Proceedings of Second Seminar on: the Position of Water Reuse and Effluents on Water Resources Management: Applications in Agriculture and Landscape Irrigation, 20 Oct. 2010, Mashhad, I.R. Iran, Abstracts: 105-106.

- Reeves, R.D., 1992. The hyperaccumulation of Nickel by serpentine plants. In: Baker, A.J.M., J. Proctor and R.D. Reeves (eds), the vegetation of ultramafic (serpentine) soils, Andover, U.K., Intercepted Ltd: 253-277.

- Robinson, R., Green, S., Mills, T., Clothier, B., van der, M., Laplane, V. R., Fung, L., Deurer, M. Hurst, S., Thayalakumaran, T. and van den Dijssel, C., 2003. Phytoremediation: using plants as biopumps to improve degraded environments. Australian Journal of Soil Research, 41(3): 599–611.

- Salahi, A., 2007. Investigation on the efficiency of Eucalyptus speciesashyper-accumulatorto uptake heavy metals in some Northern and Southern provinces of Iran. Final Report of National Research Project, Research Institute of Forests and Rangelands, 87 p.

- Salahi, A., Granfar, SH., Moniri, V.R., Azizkhani, E., Omid, R. and Zeinali, S., 2003. Investigation on relation between road traffic and lead uptake in eldar pine (Pinus eldarica). Iranian Journal of Forest and Range Protection Research, 1(2): 179-188.

- Salt, D.E., Pickering, I.J., Prince, R.C., Gleba, D., Dushenkov, S., Smith, R.D. and Raskin, I., 1997. Metal accumulation by aquacultured seedlings of Indian mustard. Environmental Science Technology, 31: 1635-1644.

- Soares, C.R.F.S., Grazziotti, P.H., Siqueria, J.O., Carvaiho, J.G., Moreira, F.M.S., 2001. Zinc toxicity on growth and nutrition of Eucalyptus maculata and Eucalyptus urophylla in nutrient solution. pesq. Agropec. Bras., Brasilia, 36: 339-348.

- Takeda, R., Yoshimura, R., Komemushi, S., Sawabe, A.,2006.Accumulation of heavy metals by Cucumber and Brassica juncea under different cultivation conditions. The Annual International Conference on Soils, sediments and waters. University of Massachusetts, 11(19): 293-299.