Investigation on adaptation and wood yield of different open crown poplar clones at Sanandaj comparative poplutum

Document Type : Research article

Authors

1 Assistant Professor, Agricultural and Natural Resources Research Center of Kurdistan province, Sanandaj, I.R. Iran.

2 Associate Professor, Research Institute of Forests and Rangelands, Tehran, I.R. Iran

Abstract

Abstract
The trial was conducted by planting 10 different open crown poplar clones near Gheshlagh riverside at Sanandaj city of Kurdistan province of Iran from 2001 for seven years, in order to study their adaptability and wood yield. Poplar plantation started from 2002 based on randomized complete blocks design with three replications by a 4 x 4 m. spacing (25 saplings per plot). Poplar characteristics, including total height and diameter at breast height (dbh) were measured annually after planting. Results showed that effects of first and second years after planting on sapling's cumulative growth of dbh, height and volume were not significant. The average of dbh, total height and volume at end of 2007 were 18.69 cm., 11.51 m. and 109.88 m3 ha-1, respectively. There were significant differences between the clones in respect to their growth performance, during the trial period. Three of the clones, including P. euramericana 561/41, P. deltoids 63/2 and P. deltoids 63/1 had the best adaptation and performance among the studied ones at Sanandaj ecological conditions. The average dbh, total height and volume increment of the outstanding clones were 22.05, 21.44 and 20.6 cm; 12.68, 12.67 and 12.75 m. and 26.5, 24.7 and 23.66 m3 ha-1 y-1, respectively. Their quality was perfect as well with low damage caused by dry stress, good to excellent freshness, low contamination to pests (without stress condition) and straight and smooth stems or having one or two branches.

Keywords

Full Text

بررسی سازگاری و تولید ارقام مختلف صنوبر تاج‌باز (Populus sp.) در پوپولتوم مقایسه‌ای سنندج

 

بایزید یوسفی1* و علیرضا مدیررحمتی2

1*- نویسنده مسئول، استادیار پژوهش، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان. پست‌الکترونیک: bayzidyousefi@yahoo.com

2- دانشیار پژوهش، گروه تحقیقاتی صنوبر و درختان سریع الرشد، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، صندوق پستی 116-13185، تهران

تاریخ دریافت: 10/5/91                                                                تاریخ پذیرش: 8/10/91

 

چکیده

این آزمایش با کاشت 10 کلن تاج‌باز صنوبر از سال 1380 به‌مدت هفت سال در اراضی حاشیه رودخانه قشلاق سنندج با هدف بررسی سازگاری و تولید چوب آنها اجرا گردید. انتقال و کاشت نهال کلن‌ها با فاصله 4×4 متر و به‌صورت گروهی در قالب طرح آزمایشی بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار، در فروردین‌ماه سال 1381 انجام گردید. عملیات داشت ازجمله آبیاری، وجین، هرس و غیره به‌صورت یکنواخت برای کلن‌ها در مزرعه اعمال شد. اندازه‌گیری صفات مورد بررسی شامل قطر برابرسینه و ارتفاع طی سالهای بررسی انجام گردید. نتایج نشان داد که سهم سالهای اول و دوم پس از کاشت در رشد قطری، ارتفاعی و حجمی تراکمی ناچیز و سالهای مذکور مرحله استقرار نسبی نهال بوده است. میانگین صفات قطر تنه، ارتفاع و حجم در هکتار کلن‌ها در پایان سال 1386 به‌ترتیب 69/18 سانتی‌متر، 51/11 متر و 88/109 مترمکعب در هکتار بود. تجزیه واریانس سالانه بیانگر وجود اختلاف بسیار معنی‌دار در بین کلن‌ها از لحاظ کلیه صفات مورد بررسی و در تمام سالها بود. نتیجه مقایسه میانگین صفات مورد بررسی با آزمون دانکن (01/0 p≤) نشان داد که در پایان سال 1386 سه رقم صنوبر تاج‌باز Populus euramericana 561/41، P. deltoides 63/2 و P. deltoides 63/1 به‌ترتیب با میانگین قطر برابرسینه 05/22، 44/21 و 60/20 سانتی‌متر، ارتفاع 68/12، 67/12 و 75/12 متر و میانگین رویش حجمی سالانه در هر هکتار برابر 50/26، 70/24 و 66/23 مترمکعب با درصد تلفات کمتر ناشی از تنش خشکی، وضعیت شادابی عمومی خوب تا عالی، میزان آلودگی به آفات (در شرایط غیرتنشی) بسیار کم و تنه عمدتاً صاف و یک یا دو شاخه، به‌عنوان کلن‌های با عملکرد بالا از لحاظ تولید چوب و سازگار در شرایط مشابه سنندج معرفی می‌شوند.

 

واژه‌های کلیدی: تولید چوب، قطر برابر سینه، ارتفاع، خجم، Populus euramericana، Populus deltoides

 


مقدمه

کشت صنوبر در استان کردستان از سالهای دور‌ مرسوم بوده و دره‌ها، دشتها، و حواشی رودخانه‌های استان به‌واسطه برخورداری از آب کافی یکی از مناطق شاخص تولید صنوبر در کشور بوده است. وجود حدود 3000 کیلومتر رودخانه اصلی و فرعی اولیه و توسعه تبدیل اراضی دیم به آبی از طریق پمپاژ آب رودخانه‌ها و احداث چاه، افق روشنی برای توسعه صنوبر در استان ترسیم نموده است (Yousefi, 2006). براساس گزارش دفتر فنی صنایع چوب سازمان جنگلها و مراتع (Salari, 1999) سطح کل صنوبرکاری ایران در سال 1367 معادل 150 هزار هکتار با موجودی سرپای چوب حدود 23 میلیون مترمکعب بوده است که از این سطح، سهم کردستان 5/14 هزار هکتار سطح صنوبرکاری (10% کشور) با موجودی سرپای چوب 25/3 میلیون مترمکعب (14% کشور) بوده است. البته سطح صنوبرکاریهای کشور و استان در دهه‌‌های اخیر کاهش محسوسی نشان داده است. براساس نتایج اعلام شده توسط مشاور کانادایی شرکت صنایع کاغذ غرب (Anonymous, 2005) سطح زیر کشت صنوبرکاری استان کرمانشاه از 8070 هکتار برآورد شده در سال 1367 به حدود 5000 هکتار رسیده است یعنی حدود 40% کاهش نشان داده است. Mir-Sadeghi (2001) اعلام نمود که براساس تخمین کارشناسان حداقل 20% از سطح صنوبرکاریهای استانهای همدان، کردستان و کرمانشاه طی سالهای گذشته (1380- 1370) کاسته شده است. Asadi & Bagheri (1999) در بررسی تغییرات سطح صنوبرکاریهای حوضه زنجان­رود با استفاده از عکسهای هوایی و پیمایش زمینی میزان کاهش سطح صنوبرکاری در منطقه مذکور را در فواصل سالهای 1357 تا 1372 حدود 22% اعلام نمودند. Yousefi (2006) ضمن اعلام کاهش حدود 25 درصدی سطح صنوبر در کردستان نسبت به دهه گذشته، تنش‌های محیطی ازجمله خشکسالی اواخر دهه گذشته، درآمد بالاتر و خطر کمتر کشتهای زراعی نظیر یونجه و ذرت، افت نسبی بازار چوب داخلی، نبود سیستم تنظیم بازار و تضمین خرید، حمایت ناچیز از زراعت چوب در قیاس با محصولات زراعی، سنتی بودن زراعت صنوبر در استان و عدم بهره‌گیری از روشهای نوین به‌زراعی و به‌نژادی (بهره‌گیری از ارقام پُرمحصول اصلاح و معرفی شده) را از مهمترین دلایل کاهش سطح صنوبرکاری عنوان نمود. جمع‌آوری و گزینش ارقام و ارزیابی سازگاری آنها به‌عنوان تحقیقات اولیه در تعیین کلن‌های سازگار با تولید چوب بیشتر در کشورهای با سابقه در امر تحقیقات صنوبر نظیر آلمان، ایتالیا، ترکیه و چین مورد توجه بوده است. کشور چین از نظر صنوبرکاری و تحقیقات مرتبط با صنوبر به‌ویژه آزمایش‌های سازگاری ارقام و معرفی ارقام برتر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. Shiji (1988) رشد، مقاومت و سازگاری کلن‌های متفاوتی را از بخشهای تاکاما‌ها (Tacamahaca Spach.) و ایگروس (Aigeros Duby.) ارزیابی و گونه‌های برتری مانند P. tremula و P. tomentosa را معرفی نمود.

تحقیقات صنوبر در ایران با معرفی برخی کلن‌های متعلق به دو بخش ایگروس و لوسه (Leuce Duby.) از سال 1336 شروع گردید (Mir-Damadi, 1969). براساس نتایج طرح سازگاری ارقام صنوبر در گیلان، از بین 50 کلن خارجی صنوبر متعلق به گونه‌های دلتوئیدس و اورامریکن تعداد 15 کلن ازجمله کلن‌های ‍P.d.77.55، P.d.69/55 و P.e.45/51 که از رشد و تولید چوب بیشتری (رویش حجمی بیش از 25 مترمکعب در سال در هکتار) برخوردار بودند، به بخش اجرا معرفی و در دو استان گیلان و مازندران در سطح وسیع مورد کشت قرار گرفتند (Lotfian, 1984). همچنین از تعداد 30 گونه و کلن بومی و خارجی صنوبر که به مدت 10 سال با فاصله کاشت 4×4 متر برای ارقام تاج‌باز گونه‌های دلتوئیدس و اورامریکن در قالب طرح سازگاری ارقام صنوبر در ایستگاه تحقیقات البرز کرج توسط Ghasemi (1999) مورد بررسی قرار گرفت تعدادی از کلن‌های برتر و برخوردار از رویش حجمی بالاتر (20تا 30 مترمکعب در سال در هکتار) و با وضعیت کیفی و فرم تنه مناسب‌تر و مقاوم به آفات ازجمله کلن‌های P.e.vernirubens، P.d.69/55، P.e.triplo، P.e.costanzo و P.e.I-214 در گروه تاج‌بازها برای کشت در سطح وسیع معرفی شدند. نتایج آزمایش سازگاری ارقام صنوبر با 18 رقم متعلق به گونه‌های نیگرا (8 رقم با فاصله کاشت 3×3 متر) و اورامریکن (10رقم با فاصله کاشت 4×4 متر) در مزرعه کارخانه کاغذ غرب در کرمانشاه به‌مدت هفت سال نشان داد که دو رقم P.e.I-214 و P.e.455 به‌ترتیب با عملکرد چوب 27 و 96/25 مترمکعب در سال در هکتار در بین کلن‌های اورامریکن بیشترین تولید در هکتار را داشتند (Hemmati & Modir-Rahmati, 2002). در شمال خراسان تعداد 42 کلن صنوبر متعلق به 7 گونه توسط Bozorgmehr et al. (2002) مورد بررسی قرار گرفت و اعلام شد که در سال اول به‌ترتیب کلن‌های متعلق به گونه‌های دلتوئیدس، نیگرا و اورامریکن دارای بیشترین رشد بودند. Ghaseriani et al. (1998)  تعداد 33 کلن صنوبر متعلق به 6 گونه را به‌مدت 3 سال (1372-1369) در سنندج بررسی و اعلام نمودند که از لحاظ رشد ارتفاعی و قطری کلن‌های متعلق به گونه‌های دلتوئیدس و تریکوکارپا و از لحاظ درصد زنده‌مانی کلن‌های متعلق به گونه‌های نیگرا و اورامریکن نسبت به سایر کلن‌ها برتر بودند. Yousefi (1997) در بررسی برخی خصوصیات مؤثر در رشد و تولید چوب نهال (قطر، ارتفاع ، وزن و سطح برگ و غیره) و Yousefi & Modir-Rahmati (2004) در ارزیابی و گروه‌‌بندی 48 کلن صنوبر با استفاده از خصوصیات برگ و عملکرد چوب اعلام نمودند که اختلاف بین کلن‌های صنوبر در کلیه آزمایش‌ها از لحاظ صفات مورد مطالعه به‌ویژه رشد قطری، ارتفاعی و رویش حجمی معنی‌دار بوده است.

برای توسعه تولید چوب هم می‌توان توسعه افقی (افزایش سطح زیر کشت از طریق کشت در حاشیه مزارع آبی در نقاط شرقی و مرکزی و حواشی رودخانه‌های غرب استان) و همچنین توسعه عمودی (افزایش عملکرد محصول چوب در واحد سطح از طریق برنامه‌های اصلاحی و به‌زراعی) را مورد توجه قرار داد. تحقیق حاضر به‌عنوان یک برنامه اصلاحی با هدف ارزیابی ارقام مختلف متعلق به سه گونه صنوبر تاج‌باز (Populus deltoides، P. euramericana و P. alba) به‌منظور دستیابی به رقم یا ارقام با عملکرد چوب بالاتر و سازگار به شرایط منطقه برای معرفی به بخشهای اجرایی و صنوبرکاران اجرا شده است.

 

مواد و روش‌ها

این آزمایش با تعداد 10 کلن متعلق به سه گونه صنوبر تاج‌باز به‌شرح جدول1 از سال 1380 به‌مدت 7 سال در اراضی ایستگاه دامپروری واقع در حاشیه رودخانه قشلاق سنندج با ارتفاع 1357 متر از سطح دریا انجام شد. خاک مزرعه لومی- رسی است و محدودیت خاصی از لحاظ شوری و اسیدیته خاک ندارد (جدول2).

جدول به قسمت نتایج منتقل شود.

 

 

جدول1- کلن‌های صنوبر مورد ارزیابی

کد

نام کامل کلن

نام اختصاری

1

Populus deltoides 63/ 3

p.d.63/3

2

Populus deltoides 63/1

p.d.63/1

3

Populus deltoides 63/6

p.d.63/6

4

Populus deltoides 63/2

p.d.63/2

5

Populus deltoides 77/51

p.d.77/51

6

Populus deltoides 63/5

p.d.63/5

7

Populus deltoides 79/51

p. d. 79/51

8

Populus deltoides 73/51

p. d. 73/51

9

Populus euramericana 561/ 41

p. e. 561/ 41

10

Populus alba (boomi – saghez)

p. a. saghez

جدول2- خصوصیات خاک محل اجرای آزمایش سازگاری ارقام صنوبر

عمق نمونه

(سانتی‌متر)

درصد اشباع

هدایت الکتریکی

(میلی‌موس بر سانتی‌متر)

اسیدیته گل اشباع

درصد مواد خنثی شونده

درصد کربن آلی

درصد ازت کل

فسفر قابل جذب

پتاسیم قابل جذب

درصد رس

درصد سلیت

درصد شن

بافت

30-0

49/53

394

31/8

25/2

09/1

05/0

26

170

6/30

4/45

24

لوم- رسی

60-30

94/43

405

28/8

25/4

64/0

04/0

14

150

6/30

40

29

لوم- رسی

 

 

با بررسی آمار 44 ساله (از سال 1337 تا 1382) ایستگاه سینوپتیک سنندج در فاصله 4 کیلومتری مزرعه آزمایش، میانگین بارندگی سالانه منطقه 4/462 میلی‌متر با حداکثر 5/779 و حداقل 3/200 و دامنه تغییرات 3/479 میلی‌متر و میزان تبخیر سالانه معادل 69/1340 میلی‌متر است. میانگین متوسط دمای سالانه منطقه 4/13 درجه و میانگین دمای حداکثر و حداقل به‌ترتیب برابر 15 و 3/11 درجه سانتی‌گراد است. متوسط تعداد روزهای یخبندان در سال 9/105 روز و عمق یخبندان معادل 105 سانتی‌متر گزارش شده است. سهم بهار و تابستان از بارندگی سالانه بسیار کم (بهار حدود 25 درصد و تابستان کمتر از 1درصد) و این مسئله آبیاری صنوبر را در فصل رشد الزامی می‌نماید. محل اجرای آزمایش از نظر اقلیمی با ضریب خشکی (IA) معادل 7/19 براساس روش دومارتن جزو مناطق نیمه‌خشک است (Anonymous, 2005).

کاشت نهالهای ساقه و ریشه یکساله کلن‌های صنوبر در تاریخ یازدهم فروردین 1381 در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی (RCBD) در 3 تکرار انجام شد. از هر کلن و در هر تکرار تعداد 25 اصله نهال یکنواخت به‌صورت گروهی با فاصله 4×4 متر کشت گردید که از 9 درخت میانی آماربرداری انجام شد و بقیه به‌عنوان حاشیه در نظر گرفته شد. عملیات داشت طی دوره آزمایش شامل آبیاری منظم (هر هفته یکبار)، وجین (چند نوبت در سال)، خاک‌دهی پای نهالها، هرس (تا ارتفاع 2 متری در سال 1383) به‌صورت یکنواخت برای تمام تکرارها و کلن‌ها اعمال شد. آماربرداری از خصوصیات مورد نظر طی سالهای اجرای آزمایش به‌صورت منظم و یکنواخت و همزمان برای کلیه تیمارها و تکرارها انجام شد. ارتفاع نهال و درخت توسط متر و دستگاه بلوم‌لایس، قطر برابرسینه درختان در ارتفاع 30/1 متری توسط نوار قطرسنج برای 9 اصله نهال و درخت اصلی پس از خزان (آذرماه) در هر پلات به‌تفکیک اندازه‌گیری و ثبت گردید. حجم تک‌درخت (حجم چوب تولیدی) در هر سال براساس رابطه V=π×r2×h×f (V: حجم چوب درخت، π: عدد پی برابر 14/3، r: شعاع تنه درخت در ارتفاع برابرسینه (3/1 متر)، h: ارتفاع درخت و f: ضریب شکل برابر 5/0) برای هر درخت اصلی در هر کرت محاسبه و ثبت گردید. تجزیه واریانس داده‌های ثبت شده براساس مدل طرح بلوکهای کامل تصادفی انجام و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از روش دانکن انجام شد. تجزیه مرکب داده‌ها در سالهای آزمایش نیز به‌صورت اسپلیت پلات در زمان انجام شد. ثبت برخی خصوصیات کیفی درختان نظیر شادابی عمومی (براساس درجه‌های ضعیف تا عالی)، آلودگی به آفات (طبقه‌بندی در طبقات سالم، دارای آلودگی کم و آلوده) وضعیت تنه درختان (درجه‌های کاملاً صاف تا کج و معوج) و تک‌شاخه یا دوشاخه بودن تنه اصلی نیز هر ساله طی فصل رشد انجام شد. داده‌های کیفی به‌صورت توصیفی تجزیه و درصد طبقات مربوط به هر صفت محاسبه گردید. لازم به ذکر است که آزمایش در سال 1386 به‌واسطه عدم امکان تأمین آب تا دهم تیرماه به‌شدت تحت تنش خشکی قرار گرفت. درختان در اوایل بهار 1387 پس از آماربرداری صفات قطع شدند، اما داده‌های سال 1387 به‌واسطه آشفتگی و عدم تبعیت از توزیع نرمال وارد تجزیه واریانس نگردید و مبنای صفات کیفی هم شرایط عادی آزمایش (سالهای 1380 تا 1385) تعیین شد.

 

نتایج

همان‌طور که جدول تجزیه مرکب واریانس (جدول3) نشان می‌دهد، اختلافات بسیار معنی‌داری بین ارقام صنوبر از لحاظ صفات قطر، ارتفاع و حجم چوب تولیدی وجود داشت. عامل سال هم اثر بسیار معنی‌داری بر صفات مورد بررسی اعمال نمود. البته اثر متقابل سال × کلن برای صفات قطر برابرسینه و رویش حجمی تراکمی در سطح احتمال 1% و برای ارتفاع درخت در سطح احتمال 5% معنی‌دار بود.

نتیجه مقایسه میانگین صفات طی سالهای آزمایش (جدولهای 4، 5 و 6) نشان داد که در سال اول کلن‌های P.d.63/1 و  P.d.63/3 به‌ترتیب با میانگین 094/0 و 073/0 مترمکعب حجم چوب در هکتار (با فاصله کاشت 4×4 متر) نسبت به بقیه کلن‌ها برتر بودند. کلن‌های مذکور از نظر قطر و ارتفاع نیز در بین کلن‌های مورد بررسی برترین کلن‌ها بودند. با توجه به اینکه حجم چوب هر پایه (V) برآیندی از صفات قطر (d) و ارتفاع (h) می‌باشد برای اختصار فقط نتیجه تولید چوب کلن‌ها اعلام می‌گردد. در سال 1381 کلن P.d.63/5 جهش رشد نشان داد و همراه با کلن P.d.63/1 به‌ترتیب با حجم چوب معادل 509/0 و 459/0 مترمکعب در هکتار جزو برترین کلن‌ها بودند. کلن P.d.63/3 موفق در سال 80 در سال 81 نیز اگرچه حجم چوب پائین‌تری را تولید نمود، اما همراه با کلن P.d.63/2 با کلن‌های گروه اول اختلاف معنی‌داری نشان نداد. در سال 82 اختلاف بین کلن‌ها از لحاظ حجم چوب بیشتر و گروه‌بندی آنها متفاوت از سالهای قبل شد، به‌طوری‌که بیشترین حجم چوب متعلق به کلن P.d.63/2 با میانگین 96/12 مترمکعب چوب در هکتار بود. دومین کلن برتر در این سال در گروهی پائین‌تر، کلن P.e.561/41 با میانگین 62/9 مترمکعب حجم چوب در هکتار بود و کلن P.d.63/1 با میانگین 09/9 مترمکعب چوب در هکتار در رتبه بعدی تولید چوب قرار گرفت.

در سال 83 هم کلن‌های برتر 82 شامل P.d.63/2 و P.e. 561/41 به‌ترتیب با میانگین حجم چوب معادل 72/33 و 03/31 مترمکعب در هکتار برترین گروه را تشکیل دادند. کلن P.d.63/1 نیز همانند سال 82 با میانگین حجم 24 مترمکعب در هکتار در رتبه سوم تولید قرار گرفت.

 

 

جدول3- تجزیه واریانس مرکب (اسپلیت پلات در زمان) صفات در ارقام تاج‌بسته صنوبر

منابع تغییر

درجه آزادی

قطر برابر سینه

ارتفاع درخت

رویش حجمی تراکمی در هکتار

بلوک (R)

2

ns 221/11

** 568/22

ns 093/1721

کلن (G)

9

** 359/62

** 919/14

** 8593/4330

خطا (Ea)

18

378/6

847/2

3125/595

سال (Y)

5

** 843/1224

** 118/334

** 3593/55293

سال × بلوک (RY)

10

ns 717/1

** 084/6

** 1093/737

سال × کلن (GY)

45

** 612/3

* 802/0

** 9375/760

خطا (Eb)

90

055/1

487/0

0937/121

ns: غیر معنی‌دار، * و **: به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد

 

 

در سال پنجم این آزمایش (سال 84) ترتیب برتر کلن‌های پُرمحصول در سالهای 82 و 83 تکرار شد، به‌طوری‌که کلن‌های P.d.63/2، P.e.561/41 و P.d.63/1 با متوسط حجم چوب به‌ترتیب معادل 73/100، 53/77 و 27/76 مترمکعب در هکتار برترین کلن‌ها بودند. کلن بومی P.a.Saghez در این آزمایش جزو کلن‌های با کمترین حجم چوب بود. حجم چوب این کلن در سال 1384، برابر 16/14 مترمکعب در هکتار معادل 014/0 برترین کلن و 024/0 میانگین کلن‌ها بود. در سال ششم آزمایش (1385) هم گروه برتر کلن‌های پُرمحصول در سالهای قبلی تکرار شد، به‌طوری‌که کلن‌های P.d.63/2، P.d.63/1 و P.e.561/41 با متوسط حجم چوب به‌ترتیب معادل 98/130، 51/104 و 47/94 مترمکعب در هکتار برترین کلن‌ها بودند. در این سال کلن P.d.63/1 به رتبه دوم و کلن P.e.561/41 به رتبه سوم تولید چوب تغییر جایگاه دادند. در سال هفتم آزمایش (1386) کلن P.e.561/41 (سال شروع تنش خشکی) جهش رشد نشان داده و با تولید 01/159 مترمکعب در هکتار چوب برترین کلن بود. کلن‌های P.d.63/2 و P.d.63/1 با متوسط حجم چوب به‌ترتیب معادل 17/148 و 96/141 مترمکعب در هکتار هم در رده‌های بعدی تولید چوب قرار گرفتند.

براساس جدول7 بیشترین میزان تولید چوب سالانه کلن‌ها مربوط به سال هفتم کاشت قلمه (سال 1386) با 31/32 درصد تولید نهایی و کمترین آن مربوط به سال اول (سال1380) با 08/0 درصد تولید نهایی بود. میانگین رویش حجمی متوسط سالانه کلن‌های آزمایش در دوره عادی آزمایش (تا سال 1385) برابر 15/15 مترمکعب در هکتار در سال بود. تا این مرحله کلن‌های P.d.63/2، P.d.63/1 و P.e.561/41 به‌ترتیب با میانگین 20/26، 90/20 و 89/18 مترمکعب چوب در سال در هکتار برترین کلن‌های این آزمایش بودند. در سال 1386 و شرایط اعمال تنش خشکی هم همان سه کلن ولی با آرایش جدید P.e.561/41، P.d.63/2 و P.d.63/1 به‌ترتیب با میانگین 50/26، 70/24 و 66/23 مترمکعب چوب در سال در هکتار برترین کلن‌های تاج‌باز این آزمایش بودند. رویش حجمی متوسط سالانه در هکتار کلن محلی P.a.Saghez کمترین حد (5/7 مترمکعب در سال در هر هکتار) در بین کلن‌های مورد بررسی بود.

میزان آسیب‌پذیری از تنشهای محیطی موجود (خشکی، گرما و هجوم چوب‌خوار)، در بین کلن‌ها تنوع قابل ملاحظه‌ای را نشان داد، به‌طوری‌که در برخی کلن‌ها مانند P.d.63/6 و P.d.79/51 درصد تلفات صفر ولی در برخی هم مانند P.d.77/51 بیش از 50% درختان از بین رفتند. درصد تلفات سه کلن برتر از لحاظ عملکرد چوب یعنی کلن‌های P.e.561/41، کلن‌های P.d.63/2 و P.d.63/1 در این آزمایش به‌ترتیب 33/33، 08/23 و 08/23 درصد بود (جدول7).

براساس جدول8 کلن‌های مورد آزمایش در مجموع دارای شادابی عمومی متوسط به بالا (53% دارای شادابی خوب تا عالی و 45% دارای شادابی متوسط)، سالم از نظر آلودگی به آفات (آلودگی آفات مشاهده شده در مزرعه در شرایط عادی آزمایش یعنی قبل از تنش خشکی سال 1386 به‌میزان حداکثر یک درصد به‌طور عمده سنک بید (Monosteria dicoidalis) و به‌میزان بسیار کمی لارو برگ‌خوار صنوبر (Melanisoma populia) بود)، با غالبیت تنه صاف (74% درختان دارای تنه کاملاً صاف تا صاف بودند) و تنه یک‌شاخه بودند. کلن‌های برتر از نظر تولید چوب از نظر صفات کیفی با غالبیت شادابی عمومی خوب تا عالی، آلودگی به آفت کم (دو کلن متعلق به گونه دلتوئیدس یعنی P.d.63/2 و P.d.63/1 بدون آلودگی، ولی کلن متعلق به گونه اورامریکن یعنی P.e.561/41 دارای حدود 15% آلودگی به آفات سنک بید و برگ‌خوار)، تنه صاف و یک شاخه در حد مطلوبی بودند و معرفی و توصیه این ارقام برای کاشت در شرایط مشابه این آزمایش مشکل خاصی را بوجود نمی‌آورد.

 

جدول4- مقایسه میانگین قطر برابرسینه طی سالهای مختلف با آزمون دانکن

نام کلن

ارتفاع درخت (متر)

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

P.d.63/3

ab

97/0

ab

18/2

cde

17/6

bcd

78/9

b

9/14

cd

14/16

e

23/17

P.d.63/1

a

09/1

ab

34/2

bc

30/7

b

58/10

a

61/16

b

50/18

abc

60/20

P.d.63/6

bc

83/0

b

04/2

def

63/5

bcd

41/9

b

57/14

cd

63/15

bcd

67/19

P.d.63/2

cd

75/0

ab

23/2

a

92/8

a

79/11

a

15/18

a

94/19

ab

44/21

P.d.77/51

def

57/0

c

54/1

bcd

68/6

bc

84/9

b

00/15

c

42/16

cde

81/18

P.d.63/5

cd

75/0

a

41/2

def

55/5

cd

98/8

b

99/13

d

06/15

e

40/17

P.d.79/51

de

6/0

c

46/1

ef

28/5

bcd

6/9

b

26/14

cd

35/15

cde

81/18

P.d.73/51

ef

51/0

c

34/1

f

76/4

d

51/8

b

12/14

cd

16/15

de

98/17

P.e.561/41

f

4/0

c

48/1

ab

8/7

a

83/11

a

99/16

b

91/17

a

05/22

P.a.saghez

g

21/0

d

63/0

g

85/2

e

32/5

c

34/8

e

28/9

f

92/12

میانگین‌های با حروف مشابه در سطح احتمال 1 درصد با یکدیگر اختلاف معنی‌داری ندارند.

 

جدول5- مقایسه میانگین ارتفاع طی سالهای مختلف با آزمون دانکن

نام کلن

ارتفاع درخت (متر)

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

P.d.63/3

a

58/2

a

151/3

cd

15/5

bc

06/8

bcd

197/10

bcd

24/11

c

74/10

P.d.63/1

a

78/2

a

27/3

ab

12/6

b

61/8

b

95/10

b

04/12

a

75/12

P.d.63/6

b

15/2

b

88/2

a

33/6

b

76/8

bcd

11/10

bc

52/11

ab

31/12

P.d.63/2

bc

89/1

a

26/3

a

51/6

a

69/9

a

11/12

a

10/13

a

67/12

P.d.77/51

cd

74/1

cd

58/2

bc

6/5

cd

68/7

d

17/9

d

51/10

c

68/10

P.d.63/5

bc

92/1

a

33/3

a

58/6

bc

17/8

cd

6/9

cd

70/10

c

94/10

P.d.79/51

de

61/1

d

51/2

d

7/4

d

24/7

cd

61/9

bcd

17/11

abc

52/11

P.d.73/51

de

48/1

d

52/2

cd

01/5

cd

51/7

d

39/9

d

47/10

bc

17/11

P.e.561/41

e

44/1

bc

83/2

ab

19/6

b

74/8

bc

77/10

b

87/11

a

68/12

P.a.saghez

f

06/1

e

94/1

e

03/4

e

71/5

e

82/6

e

05/8

d

40/9

میانگین‌های با حروف مشابه در سطح احتمال 1 درصد با یکدیگر اختلاف معنی‌داری ندارند.

 


جدول6- مقایسه میانگین حجم طی سالهای مختلف با آزمون دانکن

نام کلن

حجم (مترمکعب در هکتار)

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

P.d.63/3

a

0725/0

ab

4325/0

de

4268/5

bc

5787/20

c

4600/57

c

0718/74

d

8893/84

P.d.63/1

a

0943/0

a

4593/0

bc

0943/9

b

0018/24

b

2687/76

b

5075/104

ab

955/141

P.d.63/6

b

0393/0

bc

3056/0

de

4843/5

bc

3350/19

c

2362/54

c

3362/70

bc

8768/121

P.d.63/2

bc

0306/0

ab

4331/0

a

9581/12

a

7200/33

a

7293/100

a

9843/130

ab

1712/148

P.d.77/51

c

0168/0

cd

1812/0

cd

6343/6

bc

9268/18

c

4293/52

c

0856/71

cd

2431/101

P.d.63/5

bc

0312/0

a

5093/0

de

9250/5

c

2462/17

c

6200/48

c

4337/61

d

4700/89

P.d.79/51

c

0181/0

de

1543/0

ef

5775/3

c

1612/17

c

7993/49

c

1867/67

cd

1400/104

P.d.73/51

cd

015/0

de

1406/0

ef

4718/3

c

9756/14

c

9412/49

c

3225/63

cd

9475/100

P.e.561/41

d

0068/0

cde

1693/0

b

6212/9

a

0262/31

b

5300/77

b

4693/94

a

0125/159

P.a.saghez

e

0012/0

e

0231/0

f

0412/1

d

0700/5

d

1631/14

d

9693/19

e

9875/44

میانگین‌های با حروف مشابه در سطح احتمال 1 درصد با یکدیگر اختلاف معنی‌داری ندارند.

 

جدول7- وضعیت رویش حجمی سالانه و متوسط کلن‌های تاج‌باز صنوبر طی سالهای عادی و مواجه با تنش خشکی*

نام کلن

1380

1381

1382

1383

1384

1385

رویش حجمی متوسط (m3/h/y)

رتبه

سال 1386

(سال مواجهه با تنش شدید خشکی)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی جاری (m3/ha)

رویش حجمی متوسط (m3/h/y)

رتبه

درصد تلفات ناشی از تنش سال 86 به بعد

P.d.63/3

1663/0

7880/0

6388/4

1519/15

8813/36

612/16

81/14

4

8175/10

15/14

 

 

P.d.63/1

1827/0

7021/0

3925/8

9071/14

2669/52

2391/28

90/20

2

4475/37

66/23

9

74/40

P.d.63/6

0868/0

5646/0

9201/4

8502/13

9013/34

1001/16

07/14

6

5406/51

31/20

3

08/23

P.d.63/2

0765/0

0284/1

9299/11

7616/20

0094/67

2549/30

20/26

1

1869/17

70/24

4

00/0

P.d.77/51

0603/0

5536/0

0806/6

2923/12

5025/33

6563/18

22/14

5

1575/30

87/16

2

08/23

P.d.63/5

0585/0

9003/0

0246/5

3216/11

3738/31

8134/12

29/12

9

0363/28

91/14

6

85/51

P.d.79/51

1210/0

3282/0

2493/3

5838/13

6381/32

3875/17

44/13

7

9531/36

36/17

8

00/36

P.d.73/51

0395/0

3953/0

0763/3

5039/11

9656/34

3812/13

66/12

8

6256/37

82/16

5

00/0

P.e.561/41

0301/0

6886/0

9327/8

4048/21

5038/46

9393/16

89/18

3

5431/64

50/26

7

00/16

P.a.saghez

0099/0

1288/0

9114/0

0285/4

0931/9

8064/5

99/3

10

0181/25

50/7

1

33/33

میانگین کلن‌ها

0831/0

6078/0

7157/5

8806/13

9138/37

6190/17

15/15

-

9325/33

28/18

10

85/3

*: با احتساب 1111 درخت در هکتار، ضمناً در محاسبه رویش حجمی متوسط سالانه درخت عملکرد سال 1380 (سال کشت قلمه و تولید نهال ریشه و ساقه یکساله) منظور نشده است و رویش متوسط آورده شده مربوط به سالهای اول تا پنجم پس از کشت نهال می‌باشد.

 

جدول8- وضعیت برخی صفات کیفی کلنهای تاج‌باز صنوبر

نام کلن

شادابی عمومی درخت (درصد)

وضعیت تنه درختان (درصد)

یک یا چند شاخه بودن تنه (درصد)

ضعیف

متوسط

خوب

عالی

سالم

آلودگی کم

کاملاً صاف

صاف

متوسط

کج

تنه 1 شاخه

تنه 2 شاخه

تنه 3 شاخه

P.d.63/3

-

63/29

15/48

22/22

3/96

7/3

52/18

96/62

11/11

41/7

-

41/7

59/92

P.d.63/1

-

15/48

63/29

22/22

100

-

69/7

92/76

54/11

85/3

-

85/3

15/96

P.d.63/6

-

15/48

15/48

7/3

100

-

52/18

67/66

11/11

71/3

-

7/3

3/96

P.d.63/2

-

74/40

55/55

7/3

100

-

54/11

38/65

38/15

7/7

-

69/7

31/92

P.d.77/51

-

55/55

44/44

-

3/96

7/3

11/11

07/74

11/11

71/3

-

7/3

3/96

P.d.63/5

7/3%

56

3/40

-

92

8

24

52

12

12

-

-

100

P.d.79/51

-

85/51

74/40

41/7

100

-

41/7

26/59

52/18

81/14

-

81/14

19/85

P.d.73/51

04/0

52

36

8

100

-

85/3

85/53

54/11

76/30

-

23/19

77/80

P.e.561/41

-

33/33

55/55

11/11

19/85

81/14

41/7

96/62

22/22

41/7

-

7/3

3/96

P.a.saghez

-

77/30

69/57

54/11

2/96

8/3

69/7

15/46

24/19

38/15

54/11

-

100

متوسط کلن‌ها

76/0

87/44

63/45

74/8

59/96

41/3

74/11

12/62

39/14

61/10

14/1

44/6

56/93

 


بحث

وجود تفاوت رشد معنی‌دار بین کلن‌های مورد بررسی در این آزمایش از لحاظ تمام صفات مورد بررسی در تمام سالها، نقطه اشتراک این تحقیق با غالب تحقیقات خارجی و داخلی اشاره شده در سابقه تحقیق می‌باشد. تقریباً در کلیه تحقیقات سازگاری ارقام صنوبر در کشور، از لحاظ صفات مورد مطالعه ازجمله رشد قطری، ارتفاعی و حجمی وجود اختلافات معنی‌دار بین کلن‌های مورد بررسی گزارش شده است (Ghasemi, 1999; Bozorgmehr et al., 2002; Hemati & Modir-Rahmati, 2002; Yousefi & Modir-Rahmati, 2004 & 2007). وجود اختلاف معنی‌دار آماری بین کلن‌ها از نظر صفات مورد بررسی و به‌ویژه رشد حجمی به‌عنوان برآیند سایر صفات، نشانگر وجود سازگاری برخی کلنها در میان مجموعه ژنوتییهای مورد بررسی بوده و می‌تواند مبنایی مناسب برای گزینش کلن‌های برتر و در نهایت معرفی آنها فراهم آورد.

سال، اثر بسیار معنی‌داری بر صفات مطالعه شده اعمال نموده است که در گیاهان چندساله امری عادی است، زیرا همواره رشد و توان یک گیاه چند ساله به‌عنوان مثال در سال سوم بیش از سال دوم و در سال دوم بیش از سال اول است، اما معنی‌دار شدن اثر متقابل سال × کلن در این آزمایش برای صفات مورد مطالعه نشانگر وجود اختلاف در پاسخ به تغییرات زمانی (سال) در بین کلن‌های صنوبر است.

به‌طورکلی بررسی روند رشد در کلن‌های صنوبر نشان داد که سالهای اول و دوم پس از کاشت «مرحله استقرار نسبی نهال» در زمین بوده و درصد رشد قطری، ارتفاعی و موجودی حجمی در این مرحله نسبت به سال آخر آزمایش در حد پایینی بوده است. در مرحله استقرار، نهالها درگیر توسعه سیستم ریشه از طریق نفوذ عمقی و افقی، سازش با شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی زمین می‌باشند. علاوه بر آن، در این مرحله به‌واسطه کوچک بودن نهالها، وجود فضای خالی قابل توجه بین آنها و رطوبت ناشی از آبیاری، مسئله رقابت علفهای هرز هم وجود داشته و بدون شک نهالهای جوان صنوبر در این مرحله نسبت به سالهای بعدی در برابر خسارت ناشی از علفهای هرز حساس‌تر هستند. پس از مرحله استقرار نسبی و از سال سوم آزمایش به بعد «مرحله رشد» آغاز شد. در این مرحله رشد آرام اولیه در سال 82 شروع شد. اگرچه تغییرات رشد سال سوم نسبت به سال قبل در بین سالهای مورد بررسی به‌واسطه خروج از مرحله استقرار و شروع رشد قابل توجه بیشترین مقدار در بین سالهای مورد آزمایش بود، اما رشد سریع قطری، ارتفاعی و موجودی حجمی در عمل از سال چهارم به بعد آغاز شد. از سال 83 به بعد منحنی رشد موجودی حجم نسبت به زمان، وضعیت تقریباً منظم افزایشی دارد. این وضعیت احتمالاً چند سال دیگر ادامه و در نهایت همانند تمام منحنی‌های رشد حالت سیگموئیدی پیدا خواهد نمود یعنی بعد از چند سال سرعت تغییرات رشد با زمان کند و کندتر خواهد شد.

با بررسی نتایج صفت رویش حجمی یا عملکرد چوب کلن‌ها در سالهای مختلف دو نکته مهم قابل استخراج است. نکته اول آنکه 3 کلن صنوبر تاج‌باز P.e.561/41، P.d.63/2 و P.d.63/1 با توان تولید چوب (رویش حجمی) به‌ترتیب برابر 50/26، 70/24 و 66/23 مترمکعب در سال در هکتار (در مقابل متوسط تولید معادل 28/18 متر‌مکعب در سال در هکتار و تولید رقم بومی P. alba Saghez معادل 5/7 مترمکعب در سال در هکتار) به‌ترتیب جزو کلن‌های تاج‌باز سازگار و برتر از لحاظ تولید چوب در منطقه سنندج در استان کردستان بودند. نکته دوم آن است که با بررسی ترتیب کلن‌های برتر از لحاظ رویش حجمی طی سالهای آزمایش مشخص ‌شد که پس از مرحله استقرار نهال (سالهای اول و دوم پس از کاشت قلمه) و از سال سوم آزمایش به بعد، نوع و حتی رتبه کلن‌های برتر از نظر رویش حجمی ثابت ماند. تنها تغییر اتفاق افتاده در سال 1386 به‌عنوان سال مواجهه کلنهای صنوبر تاج‌باز با تنش شدید خشکی، تغییر در ترتیب کلن‌های برتر سالهای قبل بود.

تنش خشکی اتفاق افتاده در سال 1386 اگرچه ناخواسته و به‌طور عمده ریشه در کمبود اعتبارات طرح برای جذب کارگر و سایر هزینه­های طرح داشت، اما محک مناسبی برای سنجش میزان تحمل کلن‌های صنوبر در شرایط سنندج در قبال تنش خشکی و گرمای شدید و همچنین تنش ثانویه حمله آفت چوب‌خوار به‌واسطه ضعف درختان در اثر کم آبی بود. از آنجا که کشور ما همیشه با یک یا چند تنش غیرزنده و زنده محیطی روبروست، توصیه می‌شود که مسئله سنجش تحمل کلن‌های برتر صنوبر به‌نوعی وارد مطالعات آینده پوپولتوم‌های سازگاری شده و در گزینش کلن‌های پُرمحصول یکی از معیارهای مورد نظر، میزان تحمل در قبال تنشهای محیطی به‌ویژه تنش خشکی (کم آبی) باشد. تنش خشکی سال 1386 نخست رشد کلن‌های صنوبر را به‌شدت محدود نمود، به‌طوری‌که کلن‌های صنوبر در سال 1386 نتوانستند سرعت و مقدار رشد پتانسیلی خود را نشان دهند؛ درثانی تنش خشکی موجب ضعف شدید درختان و در نتیجه مساعد شدن زمینه حمله گسترده چوب‌خوار (Melanophylla picta) شد. میانگین تلفات در کلن‌های تاج‌باز مورد آزمایش 79/22 درصد با دامنه 85/51 درصد (کلن‌های P.d. 79/51 و P.d.63/6 کمترین و کلن P.d.77/51 بیشترین درصد تلفات ناشی از خشکی) بود. اما تنش خشکی سال 1386 فقط ترتیب کلن‌های برتر سالهای قبلی را تغییر داد و ترکیب کلن‌های برتر همانند سالهای قبل بود. بنابراین می‌توان استنباط نمود که کلن‌های قویتر صنوبر به‌طور طبیعی تحمل بیشتری در قبال تنشهای محیطی دارند.

گونه‌های تاج باز صنوبر ازجمله گونه دلتوئیدس (Populus deltoides)، تا حدی اورامریکن (Populus euramericana) و همچنین گونه کبوده (Populus alba) به‌ویژه کبوده شیرازی به‌واسطه دارا بودن تاج پراکنده و برگهای با سطح و وزن بیشتر، بهتر از نورخورشید استفاده نموده و اسکلت‌بندی محکم‌تر و تولید بیوماس بیشتری نسبت به گونه‌های تاج‌بسته مانند تبریزی (Populus nigra) دارند. Yousefi (1997) و Yousefi & Modir-Rahmati (2004) با بررسی خصوصیات نهالهای ریشه و ساقه یکساله در ایستگاه تحقیقات زاله سنندج وجود همبستگی مثبت و بسیار معنی‌داری را بین سطح و وزن برگ با عملکرد چوب نهال گزارش و اعلام نمودند که کلن‌های با تولید چوب بالا متعلق به گونه دلتوئیدس (Populus deltoides) دارای میانگین سطح و وزن برگ بیشتری نسبت به سایر کلن‌ها بودند. اما به هر حال در بیشتر مناطق غربی کشور ازجمله کردستان گونه تبریزی (Populus nigra) دارای قدمت کاشت و تطابق با شرایط منطقه ازجمله سرما، برف و تحمل خشکی نسبی هوای تابستان می‌باشد و به‌واسطه نیازهای کمتر، قناعت اکولوژیکی بالاتر و تطابق بیشتر با شرایط منطقه در شرایط معمول بر گونه‌های تاج‌باز ازجمله گونه دلتوئیدس برتری دارد؛ اما در همین مناطق هم برخی گونه‌های تاج‌باز مانند صنوبرهای شالک (Populus nigra var. afghanica Aitch. & Hemsl.) که در کردستان به پلک (palk) معروفند، به‌خوبی با شرایط منطقه سازگار و تولید چوب بسیار خوبی هم دارند. همچنین در برخی از شهرهای کردستان (مانند بیجار و سقز) از حدود 50 سال پیش اقدام به وارد کردن گونه‌های صنوبر تاج‌باز دلتوئیدس (Populus deltoides) و اورامریکن (Populus euramericana) و کاشت در پارکهای شهر نموده‌اند که تنه‌های قطور، بیوماس و چوب زیاد و شادابی آنها نشانگر سازگاری خوب آنها به مناطق مرتفع و سرد استان و کشور هم می‌باشد. Salari (1999) اعلام نمود که صنوبرهای گونه نیگرا با تاج بسته مزیتهای بسیاری بر سایر گونه‌ها برای کشت در بیشتر نواحی ایران دارند. باید متذکر شد که گونه‌های تاج‌باز دلتوئیدس (Populus deltoides) و حتی اورامریکن (Populus euramericana) نیازهای اکولوژیکی بالایی دارند (نیاز آبی بالاتر و غیره)، همچنین به‌واسطه باز بودن شاخه‌ها به فضای بیشتری هم نیاز داشته و به جای تولید تنه قطورتر و تجمع غالب مواد چوبی در تنه، این مواد در تنه و شاخه‌ها تقسیم و در واقع بیوماس بیشتری نسبت به گونه نیگرا دارند که این مسئله کشت و بازاریابی آن در بازارهای سنتی که به دنبال صنوبرهایی با تنه صاف، مستقیم و سیلندریک هستند را محدود می‌کند، اما برای بازارهای امروزی که دامنه صنعتی متنوعی را برای مصرف انواع چوب با قطرهای مختلف مانند کاغذ‌سازی، تولید نئوپان و انواع تخته‌های متراکم (HDF) و نیمه‌متراکم (MDF) و غیره ایجاد نموده است، آنچه اهمیت دارد سرعت رشد و تولید چوب در واحد زمان است که صنوبرهای تاج‌باز از این نظر برتری دارند. در مجموع با توجه به خصوصیات مورفولوژیکی و نیازهای اکولوژیکی گونه‌های صنوبر، به‌عنوان یک نتیجه منطقی می‌توان صنوبرهای تاج‌باز دلتوئیدس (Populus deltoides) و اورامریکن (Populus euramericana) را برای کاشت در مناطق دشت (جلگه، فلات) با آب و خاک بهتر و شرایط مطمئن‌تر و صنوبرهای تاج‌بسته (Populus  nigra) را برای مناطق کوهستانی و حواشی رودخانه‌های استان و مناطق مشابه در کشور توصیه نمود. عملکرد 3 کلن برتر و معرفی شده تاج‌باز در آزمایش شامل کلن‌های P.e.561/41، P.d.63/2 و P.d.63/1 به‌ترتیب برابر 50/26، 70/24 و 66/23 مترمکعب در سال در هکتار چوب به‌میزان 3/1 تا 5/1 برابر میانگین کل عملکرد ارقام و 3 تا 5/3 برابر عملکرد گونه کبوده محلی بود که عملکرد چشمگیری می‌باشد.

 

سپاسگزاری

تحقیق حاضر بدون زحمات همکاران گروه تحقیقات صنوبر و درختان سریع‌الرشد مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و همچنین همکاران مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کردستان به‌ویژه آقای مهندس یعقوب کارگر و آقای سید خالد هدایتی‌پور به سرانجام نمی‌رسید، بدین‌وسیله صمیمانه از همگی این عزیزان سپاسگزاریم.

References

- Anonymous, 2001. Status of wood production at western provinces of Iran. Gharb Paper Industries Company, 10 p.
- Anonymous, 2005. Water supply and irrigation of green spaces of Sanandaj city, project report, Volume1: identification and feasibility studies, Chapter2: Meteology, 288 p.
- Asadi, F. and Bagheri, R., 1999. Investigation on poplar cultivated area change by aerial photographs and land control. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 3: 89-108.
- Bozorgmehr, A., Modir - Rahmaty, A., Ghasemi, R. and Abedi, Kh., 2002. Collection of endemic and exotic poplar clones in northern Khorasan (Bojnourd). Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 8: 125-160.
- Ghasemi, R., 1999. Adaptation experiment of appropriate poplar varieties in Karaj (Final Report). Research Institute of Forest and Rangelands of Iran, 69 p.
- Ghaseriani, F., Hemmati, A. and Marrofi, H., 1998. Survey of poplar varieties characteristics in experimental nursery of Kurdistan province, (Final Report). Research Institute of Forests and Rangelands of Iran, 95 p.
- Hemmati, A. and Modir - Rahmati, A.R., 2002. Results of adaptation trial for high yielding poplar clones in Kermanshah's Gharb Paper Industry. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 8: 86-124.
- Lotfian, H., 1984. Final report of poplar research projects. Research Institute of Forests and Rangelands of Iran, Publication No. 45.
- Mir-Damadi, A., 1969. The poplar experimental nurseries. Research Institute of Forests and Rangelands of Iran, 140 p.
- Mir-Sadeghi, H., 2001. Status of raw material production at Gharb Paper Industries Company. Gharb Paper Industries company, 100 p.
-  Salari, A., 1999. Adaptation experiment of appropriate poplar varieties in West Azerbaijan province (Final Report). Research Institute of Forests and Rangelands of Iran, 78 p.
-Shiji, W., 1988. A brief introduction to study on the technique for Poplar. International Poplar Commission )IPC(, China 5-7 Sept. 1988, 31 p.
-Yousefi, B., 1997. Survey of some effective traits in growth and correlation of annual sapling of 32 poplar varieties. Journal of Pazhouhesh and Sazandagi, 34: 18-23.
 -Yousefi, B., 2006. Poplars, botany, importance, agronomy and its development program. Research Center of Agriculture and Natural Resources of Kurdistan Province, 29 p.
 - Yousefi, B. and Modir - Rahmaty, A., 2004. Evaluation and grouping of 48 poplar varieties using wood yield and leaf characteristics. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 12(1): 79-108.
- Yousefi, B. and Modir - Rahmaty, A., 2007. Compatibility experiment of 10 poplar clones for introducing of most suitable clones to executive unit in Kurdistan province. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 15(3): 253-267.
 

Files

Share

How to cite

Statistics